0

Cena Powstania Warszawskiego – transporty pruszkowskie do Auschwitz

Transport z obozu przejściowego w Pruszkowie w nieznane
Transport z obozu przejściowego w Pruszkowie – w nieznane
fot. wIKI

70. rocznica Powstania Warszawskiego powinna być okazją do przypomnienia ofiar cywilnych, jakie w związku z nim zostały poniesione. Najwyższą cenę za powstanie, sięgającą 180-200 tys. ofiar, zapłaciła cywilna ludność Stolicy.

To nie tylko rzeź Woli, Ochoty i Starego Miasta, nie tylko piekło „ewakuacji” kanałami kanalizacyjnymi, bombardowań, głodu, braku elementarnej pomocy medycznej, a na końcu wypędzenia i poniewierki. To także deportacje do obozów koncentracyjnych, w tym KL Auschwitz.

Obóz ten został założony na polecenie Heinricha Himmlera w maju 1940 roku jako miejsce izolacji i eksterminacji Polaków – głównie członków podziemnych organizacji konspiracyjnych, osób naruszających hitlerowskie ustawodawstwo okupacyjne oraz inteligencji. Przez pierwsze dwa lata Polacy byli najliczniejszymi – obok jeńców radzieckich kierowanych tam głównie w 1941 roku – więźniami Auschwitz. Spośród około 130-140 tys. Polaków osadzonych w KL Auschwitz 13 tys. deportowano przed wybuchem powstania z Warszawy, z więzienia Pawiak. Od maja 1942 roku do obozu zaczynają przybywać transporty Żydów, kierowane przeważnie na natychmiastową zagładę. Jako więźniów zarejestrowano około 200 tys. spośród 1,1 miliona deportowanych Żydów. Pozostałych zgładzono w komorach gazowych natychmiast po przybyciu do obozu. W drugiej połowie 1943 roku – po likwidacji dotychczas istniejących ośrodków zagłady bezpośredniej – KL Auschwitz stał się centralnym i w zasadzie jedynym ośrodkiem zagłady Żydów europejskich. Jej apogeum przypadło na maj-czerwiec 1944 roku, kiedy w ramach tzw. akcji węgierskiej zamordowano w tym obozie około 400 tysięcy Żydów z Węgier. W związku z koncentracją w KL Auschwitz zagłady Żydów europejskich Niemcy wstrzymali deportację Polaków do tego obozu z początkiem 1944 roku. Na mocy zarządzenia władz SS z 24 grudnia 1943 roku KL Auschwitz i KL Lublin (Majdanek) zostały zamknięte dla więźniów narodowości polskiej, których odtąd miano kierować głównie do KL Gross-Rosen. Zarządzenie to jednak nie było w pełni respektowane – terror niemiecki wobec narodu polskiego przecież wcale nie zmalał. Dlatego w pierwszej połowie 1944 roku do KL Auschwitz nadal przybywały – choć w mniejszej niż dotychczas ilości – transporty polskich więźniów politycznych. W drugiej połowie 1944 roku zarządzenie z grudnia 1943 roku stało się fikcją. Niemcy nie przewidzieli Powstania Warszawskiego.

Zagłada Warszawy

Zaraz po wybuchu powstania w Warszawie Hitler wydał Himmlerowi i gen. Heinzowi Guderianowi (szefowi sztabu Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych) ustny rozkaz zrównania Warszawy z ziemią i wymordowania wszystkich jej mieszkańców. Rozkaz ten dotyczył zarówno jednostek SS i policji jak i Wehrmachtu. Uczestnikiem narady u Hitlera był m.in. SS-Obergruppenführer Erich von dem Bach-Zelewski (1899-1972), którego mianowano dowódcą wojsk pacyfikacyjnych. W świetle jego relacji Hitler miał się wyrazić następująco: „każdego mieszkańca należy zabić, nie wolno brać żadnych jeńców. Warszawa ma być zrównana z ziemią i w ten sposób ma być stworzony zastraszający przykład dla całej Europy”. Wydanie takiego rozkazu potwierdził też SS-Oberführer Oskar Dirlewanger (1895-1945), dowódca jednostki SS, która wsławiła się najokrutniejszymi zbrodniami na ludności Stolicy. Tuż po wojnie zeznał on, że otrzymał od Himmlera napisany odręcznie ołówkiem rozkaz, w którym Reichsführer SS komunikował mu, że Warszawa ma zostać zrównana z ziemią, a on sam może „zabijać kogo zechce, według swego upodobania”. Z kolei dowódca SS i policji w dystrykcie warszawskim – SS-Oberführer Otto Paul Geibel (1898-1966) – zeznał po wojnie, że wieczorem 1 sierpnia 1944 roku Himmler przekazał mu przez telefon polecenie o treści: „niech pan zniszczy dziesiątki tysięcy”.

Realizując rozkaz Hitlera niemieckie siły pacyfikacyjne od pierwszych dni powstania przeprowadzały masowe egzekucje i niejednokrotnie bestialskie mordy na mieszkańcach Warszawy. Do najbardziej znanych i wstrząsających należały rzeź Woli (5-7 sierpnia) i Ochoty (4-25 sierpnia), które pochłonęły łącznie co najmniej 50-60 tys. ofiar. Zbrodni tych dokonały jednostki SS dowodzone przez SS-Gruppenführera Heinza Reinefartha (1903-1979) i Oskara Dirlewangera oraz formacje kolaboracyjne: brygada SS-RONA (Rosyjska Wyzwoleńcza Armia Ludowa), dowodzona przez SS-Brigadeführera Bronisława Kamińskiego (1899-1944), pułk Kozaków i dwa bataliony azerbejdżańskie.

Utworzenie obozu przejściowego w Pruszkowie

Już 5 sierpnia von dem Bach-Zelewski, który w godzinach popołudniowych pojawił się na Woli, częściowo złagodził eksterminacyjny rozkaz Hitlera. Utrzymał w mocy mordowanie mężczyzn, w tym wszystkich wziętych do niewoli powstańców, zakazał natomiast mordowania kobiet i dzieci, które odtąd miały być kierowane do obozu przejściowego w Pruszkowie. Decyzja von dem Bacha nie była spowodowana względami humanitarnymi, ale pragmatycznymi. Zorientował się on mianowicie, że masowe zbrodnie wzmacniają tylko wolę oporu Polaków, a jednostki SS uczestniczące w mordach i grabieżach nie są w stanie prowadzić skutecznych działań ofensywnych przeciw powstańcom. 12 sierpnia von dem Bach złagodził jeszcze bardziej swój poprzedni rozkaz, zabraniając mordowania mężczyzn-cywilów. Oprócz wymienionych powyżej przesłanek, zwrócono również uwagę na czynnik ekonomiczny. Ludność Warszawy można było bowiem wykorzystać jako niewolniczą siłę roboczą, w tym m.in. w obozach koncentracyjnych. Sprawujący pieczę nad obozami koncentracyjnymi Główny Urząd Gospodarczo-Administracyjny SS (SS-WVHA) spodziewał się pozyskać z Warszawy 400-500 tys. osób zdolnych do pracy. Rozkazy von dem Bacha – zaakceptowane przez Himmlera – nie od razu zaczęły być respektowane przez formacje pacyfikujące powstanie (rzeź Starego Miasta, zbrodnie na Czerniakowie i Mokotowie) i nie oznaczały one całkowitej rezygnacji z bezpośrednich działań eksterminacyjnych. Rozstrzeliwano nadal wziętych do niewoli powstańców. Ponadto w ramach Grupy Bojowej „Reinefarth” działała specjalna komórka wywiadowcza – tzw. Sonderkommando „Spilker”, dowodzone przez SS-Hauptsturmführera Alfreda Spilkera (1908-?). Zadaniem tej jednostki było przeprowadzanie selekcji wypędzanej ludności Warszawy i likwidacja wyłowionych z tłumu „elementów niepożądanych”: podejrzewanych o udział w powstaniu lub żydowskie pochodzenie, przedstawicieli inteligencji i duchownych oraz rannych, chorych i niedołężnych. Esesmani z komanda Siplkera w sierpniu i we wrześniu 1944 roku zamordowali co najmniej 5 tys. osób.

Erich von dem Bach-Zelewski - SS-Obergruppenführer, dowódca niemieckich sił policyjno-wojskowych tłumiących Powstanie Warszawskie
Erich von dem Bach-Zelewski – SS-Obergruppenführer, dowódca niemieckich sił policyjno-wojskowych tłumiących Powstanie Warszawskie
fot. Wiki

SS-Obergruppenführer Erich von dem Bach-Zelewski (1899-1972), dowódca niemieckich sił policyjno-wojskowych tłumiących Powstanie Warszawskie.
Fot. Wikipedia

Tych, których nie zamordowano kierowano do obozu przejściowego w Pruszkowie, czyli do Durchgangslager nr 121, w skrócie Dulag 121. Obóz ten został utworzony już 6 sierpnia 1944 roku w dawnych Zakładach Naprawczych Taboru Kolejowego. Funkcjonował do połowy grudnia 1944 roku, a w formie szczątkowej do 16 stycznia 1945 roku. Komendantem obozu był pułkownik Wehrmachtu Kurt Sieber. Jednakże o losie więźniów decydowali SS-Sturmbannführer Gustaw Diehl oraz SS- Untersturmführer Wetke.

Transporty z obozu w Pruszkowie do Auschwitz

Między sierpniem a październikiem 1944 roku niemieckie formacje policyjne i wojskowe wypędziły z domów blisko 550 tys. warszawiaków i około 100 tys. mieszkańców miejscowości podwarszawskich. Od 390 do 410 tys. z nich przeszło przez obóz w Pruszkowie. Gehenna wygnańców zaczynała się m.in. w kościele św. Wojciecha na Woli. Przez istniejący tam obóz przejściowy przeszło ok. 90 tys. osób, spośród których Sonderkommando „Spilker” zamordowało co najmniej 400 osób. Innym miejscem koncentracji wypędzanych warszawiaków był obóz przejściowy na tzw. Zieleniaku przy ulicy Grójeckiej, gdzie straszliwych zbrodni dopuścili się esesmani z brygady RONA. Transporty do Pruszkowa kierowano podmiejską koleją elektryczną z Dworca Zachodniego, chociaż niejednokrotnie pędzono tam wysiedleńców pieszo. Pierwszy transport do Pruszkowa przybył już 7 sierpnia i obejmował około 5 tys. Polaków ocalałych z rzezi Woli. W obozie pruszkowskim wypędzeni przebywali przeciętnie od dwóch do siedmiu dni, a czasem tylko kilka godzin. O ich losie decydowało gestapo. Osoby uznane za niezdolne do pracy (kobiety z dziećmi, osoby starsze, kalekie i chore) wysyłano do różnych miejscowości Generalnego Gubernatorstwa i pozostawiano je tam bez środków do życia. Ponad 165 tys. osób uznanych za zdolne do pracy wywieziono na roboty przymusowe do Rzeszy. Liczba osób deportowanych do obozów koncentracyjnych wynosi najprawdopodobniej około 55 tys. osób. Najwięcej deportowano do KL Auschwitz (ok. 13 tys.) i KL Stutthof (ok. 7 tys.). Transporty z Pruszkowa odchodziły też do KL Bergen-Belsen, KL Buchenwald, KL Dachau, KL Flossenbürg, KL Gross-Rosen, KL Mauthausen, KL Natzweiler, KL Neuengamme, KL Ravensbrück i KL Sachsenhausen.

Transport z obozu przejściowego w Pruszkowie w nieznane
Transport z obozu przejściowego w Pruszkowie – w nieznane
fot. wIKI

Transport z obozu przejściowego w Pruszkowie w nieznane. Fot. Wikipedia

Do KL Auschwitz deportowano z obozu przejściowego w Pruszkowie 12 867 Polaków – mężczyzn, kobiet i dzieci, czyli prawie tyle, co w latach 1940-1943 z Pawiaka. Pierwszy transport ludności cywilnej wysłano z Dulagu 121 do KL Auschwitz trzema pociągami 11 i 12 sierpnia 1944 roku. W Auschwitz zarejestrowano go 12 i 13 sierpnia. Obejmował on 1984 mężczyzn i chłopców (numery 190912 – 192895) oraz 3839 kobiet i dziewczynek (numery 83085 – 86923). Były to głównie osoby, które przeżyły zagładę Woli. Ogółem liczba dzieci i młodocianych w tym transporcie przekraczała tysiąc. Kolejny transport z Dulagu 121 zarejestrowano w Auschwitz 4 września 1944 roku. Przywieziono nim 1955 mężczyzn i chłopców (numery 193334 – 195288 i 2988) oraz ponad 1131 kobiet i dziewczynek (numery 87261 – 88391 i 75618). W transporcie tym znajdowały się przeważnie osoby, które przeżyły zagładę Starego Miasta. Do obozu w Pruszkowie kierowano ich od 31 sierpnia, gdzie byli przetrzymywani dwie-trzy doby w olbrzymiej hali nr 5 bez jedzenia i w potwornych warunkach sanitarnych.

13 września 1944 roku przybył do Auschwitz z Pruszkowa transport męski liczący 932 osoby, w tym 39 chłopców poniżej 18 lat (numery 195496 – 196424 oraz 1778, 4246 i 5484). Znajdowali się w nim warszawiacy ze Śródmieścia, którzy w większości dobrowolnie przeszli poza barykady powstańcze, wierząc w gwarancje Niemieckiego Naczelnego Dowództwa zawarte w zrzucanych 6 września ulotkach. Wzywano w nich ludność cywilną do opuszczenia Warszawy, gwarantując jej bezpieczeństwo oraz „chleb i pracę”. Ostatni transport pruszkowski zarejestrowano w Auschwitz 17 września 1944 roku. Przywieziono w nim mieszkańców Czerniakowa, Powiśla, Nowego Światu i podwarszawskich miejscowości – łącznie 3023 mężczyzn i chłopców (numery 196448 – 199468, 5483 i 9611) oraz co najmniej 3 kobiety (numery 88687 – 88689).

Wśród deportowanych z Pruszkowa do Auschwitz znajdowało się wiele osób starszych oraz kobiet z dziećmi. Byli to ludzie, którzy przeżyli straszliwą traumę, kiedy na ich oczach w bestialski sposób mordowano ich najbliższych, wyrzuceni brutalnie ze swoich mieszkań, ograbieni ze wszystkiego co posiadali i rozdzieleni z najbliższą rodziną, niejednokrotnie ranni i poparzeni. Do obozu koncentracyjnego przybywali w stanie skrajnego wyczerpania psychicznego i fizycznego. Transport odbywał się w straszliwych warunkach, gdzie po kilkadziesiąt osób stłoczono w bydlęcych wagonach, bez jedzenia, wody i możliwości załatwienia potrzeb fizjologicznych.

Z pomocą pospieszyli im osadzeni w Auschwitz więźniowie-Polacy. Więzień Gracjan Fijałkowski (nr 137632) wspominał po wojnie: „Nie było chyba w całym obozie Birkenau ani jednego więźnia Polaka, który – do głębi wstrząśnięty losem tych ludzi – nie starałby się im pomóc. Każdy wyciągał z domowych paczek to, co miał najlepszego i usiłował w jakikolwiek sposób przemycić na kwarantannę. Nasi współtowarzysze z komanda Rollwagen dokonywali prawdziwych cudów pomysłowości. Oczywiście – przemycana żywność była przysłowiową kroplą w morzu potrzeb, ale to wszystko, co można było dla nich zrobić.”

Wkrótce po przywiezieniu do Auschwitz nastąpił dramat oddzielenia dzieci poniżej czternastego roku życia od ich rodzin. W okresie kwarantanny wstępnej przywiezionych z Pruszkowa więźniów dręczono wielogodzinnymi apelami i karnymi ćwiczeniami (tzw. sportem). Część z nich przeniesiono wkrótce do innych obozów koncentracyjnych. Już 21 sierpnia 1000 mężczyzn z pierwszego transportu pruszkowskiego – uznanych za zdolnych do pracy – wysłano do KL Natzweiler. Wielu z nich zmarło tam lub zginęło już w październiku i listopadzie 1944 roku. 22 października 1944 roku skierowano do KL Flossebürg 983 warszawiaków z transportu pruszkowskiego przywiezionego do Auschwitz 17 września. Natomiast 28 października 106 warszawiaków z tego transportu przeniesiono do podobozu KL Flossenbürg w Leitmeritz (Litomierzyce). Innych przenoszono do KL Buchenwald czy KL Mauthausen, a kobiety do KL Ravensbrück. Jeszcze w styczniu 1945 roku wywieziono do obozów w Rzeszy co najmniej 602 kobiety z dziećmi (w tym dzieci urodzone w obozie). Wielu z tych, którzy pozostali w Auschwitz i dożyli ewakuacji obozu w styczniu 1945 roku zginęło podczas marszu ewakuacyjnego. Spośród pierwszego transportu pruszkowskiego wyzwolenia w Auschwitz 27 stycznia 1945 roku doczekało 35 mężczyzn i 41 chłopców oraz 74 kobiety i 59 dziewczynek. Ogółem z wszystkich transportów pruszkowskich wyzwolenia w Auschwitz doczekało 298 warszawiaków.

Kto skorzystał na powstaniu i zagładzie Stolicy?

Podczas przemówienia do dowódców okręgów wojskowych w Jägerhöhe 21 września 1944 roku Himmler wspomniał, że na wieść o wybuchu powstania w Warszawie udał się do Hitlera, któremu oświadczył: „Mój Wodzu, pora jest dla nas niezbyt pomyślna. Z punktu widzenia historycznego jest [jednak] błogosławieństwem, że Polacy to robią. Po pięciu, sześciu tygodniach wybrniemy z tego. A po tym Warszawa, stolica, głowa, inteligencja tego byłego 16-17-milionowego narodu Polaków będzie zniszczona, tego narodu, który od 700 lat blokuje nam Wschód i od czasu pierwszej bitwy pod Tannenbergiem leży nam w drodze. A wówczas historycznie polski problem nie będzie już wielkim problemem dla naszych dzieci i dla wszystkich, którzy po nas przyjdą, ba, nawet już dla nas.”

Nie ulega wątpliwości, że pacyfikacja powstania umożliwiła Niemcom hitlerowskim realizację celów wskazanych w powyższej wypowiedzi Himmlera. W odwecie za powstanie III Rzesza podjęła całą gamę działań eksterminacyjnych, zadając dotkliwy cios substancji biologicznej narodu polskiego oraz jego dziedzictwu historyczno-kulturalnemu.

Dzisiaj zupełnie nie zauważa się tego, że największe korzyści polityczne z Powstania Warszawskiego wyciągnęły Niemcy. Gdyby Stalin nie zatrzymał wówczas ofensywy, to Armia Czerwona pod koniec sierpnia 1944 roku prawdopodobnie byłaby w Berlinie, a we wrześniu 1944 roku być może nad Renem (alianci zachodni w sierpniu 1944 roku zajęli dopiero Normandię i Paryż). Po wojnie powstałaby tylko Niemiecka Republika Demokratyczna, która po 1989 roku jako państwo ekonomicznie zrujnowane nie byłaby w stanie stanąć na czele „integracji europejskiej”. Utworzenie w 1949 roku Republiki Federalnej Niemiec było zatem możliwe w dużej mierze dzięki temu, że polityczne cele, jakie przyświecały wywołaniu powstania w Warszawie skłoniły Stalina do zatrzymania na blisko pół roku działań ofensywnych na berlińskim kierunku frontu wschodniego. Republika Federalna umożliwiła Niemcom nie tylko szybką odbudowę gospodarczą i powrót na salony światowej polityki, ale zapewniła też bezkarność wielu zbrodniarzom hitlerowskim. Takim jak Heinz Reinefarth, który po zagładzie Woli meldował, że nie ma już amunicji do dalszych rozstrzeliwań i który w RFN był szanowanym politykiem i prawnikiem. W latach 1951-1964 pełnił on funkcję burmistrza miasta Westerland na wyspie Sylt, w latach 1958-1967 był deputowanym do landtagu w Szlezwiku-Holsztynie, a także adwokatem i działaczem Bloku Wypędzonych ze Stron Ojczystych i Pozbawionych Praw.

Dzisiejszą pozycję politycznego i gospodarczego kierownika Unii Europejskiej Berlin zawdzięcza powstaniu w polskiej Stolicy, które uratowało zachodnie Niemcy przed Armią Czerwoną i komunizmem. Jednocześnie w dzisiejszych Niemczech tematyka Powstania Warszawskiego – tak jak i tematyka niemieckiej okupacji Polski – nie jest szczególnie popularna. Wielu współczesnych Niemców nawet nie wie o męczeństwie Warszawy w 1944 roku, a zwłaszcza o gehennie jej ludności cywilnej – mordowanej, ograbionej, wypędzonej i deportowanej do obozów koncentracyjnych.

Bibliografia

  • Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Zespół Wspomnienia, t. 24, k. 102-104, wspomnienia byłego więźnia Gracjana Fijałkowskiego.
  • Szymon Datner, Kazimierz Leszczyński (red.), Zbrodnie okupanta w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku (w dokumentach), Warszawa 1962.
  • Franciszek Piper, Irena Strzelecka (red.), Księga pamięci. Transporty Polaków z Warszawy do KL Auschwitz 1940-1944, t. I-III, Warszawa-Oświęcim 2000.
  • Tadeusz Sawicki, Rozkaz zdławić powstanie. Niemcy i ich sojusznicy w walce z powstaniem warszawskim, Warszawa 2010.
  • Edward Serwański, Dulag 121 – Pruszków. Sierpień – październik 1944 roku, Poznań 1946.

Oświęcim, 31 lipca 2014 r.

14 września 2014 20:04
[fbcomments]