Początki sportu żydowskiego na terenach Polski sięgają aż 1896 r., kiedy to w Bielsku-Białej utworzono stowarzyszenie Bielitz-Bialauer Israelitischer Turnverein. W 1901 roku we Lwowie powstało Żydowskie Towarzystwa Gimnastyczne. Podobne w Krakowie w 1902 r., zaś w Warszawie w 1915 r. Kluby te stały się potem założycielami Wszechświatowego Związku Żydowskich Towarzystw Gimnastyczno-Sportowych „Makabi”.
Jednym z największych i najwszechstronniejszych klubów żydowskich w Europie, ale i w stolicy Polski okresu międzywojennego był Makabi Warszawa. Swa nazwę wziął od Judy Machabeusza. Szybko stała się inicjatorką powołania ogólnopolskich struktur sportu żydowskiego. od 1930 działających pod nazwą: Związek Żydowskich Towarzystw Gimnastycznych i Sportowych „Makkabi” w Polsce, z siedzibą pod tym samym adresem, co stołeczny klub. To był jedyny klub w tym zrzeszeniu pisany w skróconej nazwie (przez jedno k) w celu uniknięcia błędów w korespondencja kierowanej do Związku i klubu.
W okresie międzywojennym na terenie m.st. Warszawa, ludność stanowiła 1 179,5 tys. osób, z czego (na podstawie podziału według języka ojczystego) blisko 833,4 tys. – to byli Polacy (70,7 proc.). 333,7 tys. to byli Żydzi (28,3 proc.). Resztę stanowili – Niemcy, Ukraińcy, Rosjanie i Białorusini. (Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 1939 r.). Podobna była struktura narodowościowa klubów stolicy. Blisko 1/3 klubów Warszawy była żydowska (w 1921 – 20%, w 1930 – 33%, a 1939 – 21%). Poza tym był tylko jeden klub ukraiński, ale on działał tylko do 1921 r.
W 1930 r. podczas zjazdu Żydowskich Towarzystw Gimnastyczno-Sportowych postanowiono połączyć „Makkabi” z Żydowską Radą Wychowania Fizycznego i utworzyć jeden Oddział Polski WZŻTGS „Makkabi” o silnym zabarwieniu syjonistycznym. Zrzeszał on w 1931 r. całej Polsce blisko 45 tys. osób w 150 klubach.
Historia klubu
Nieistniejący żydowski wielosekcyjny klub powstał w 1915 r., kiedy grupa żydowskiej młodzieży wykorzystała sprzyjająca sytuację polityczną po wkroczeniu Niemców do Warszawy. Władze niemieckie pozwoliły na reaktywowanie tylko tych klubów, które istniały wcześniej. Użyto fortelu. W prasie pojawiło się ogłoszenie o ponownym zebraniu członków klubu, aby kontynuować działalność przerwaną przez wojnę. Legalny statut klub miał od 1923 r. Środowisko klubu było z związane z ruchem syjonistycznym.
Sportowe życie przybliżało kluby do siebie. Nikomu nie przeszkadzało, że Walne Zebranie Warszawskiego Okręgowego Związku Piłki Nożnej w 1927 roku odbywało się w siedzibie „Makabi” przy ul. Nalewki 2a. Wcześniej klub działał przy ul. Długiej 50 (do 1922 r.). Dzierżawił dwa place w dzielnicy żydowskiej, które zimą służyły za lodowiska (przy ul. Nowolipki 37 i w Ogrodzie Krasińskich).
Wkrótce prezesem stołecznego futbolu (w latach 1930-1933) wybrany został żydowski działacz Zelik Rusecki. We władzach Polskiego Związku Pływackiego zasiadał W. Zajderbeit ze stołecznej „Makabi” (członek komisji rewizyjnej) i Henryk Eisenbett (od 1925 roku skarbnik).
Często dochodziło do ekscesów pomiędzy piłkarzami „Makabi”, a pilarzami innych polskich klubów np. z endecką Koroną zawsze były meczami podwyższonego ryzyka zwłaszcza w latach 1925-1928.
Przeciw hasłu eliminacji Żydów ze sportu opowiedziało się środowisko warszawskich działaczy WOZPN. Gdy delegat z Poznania na Zjeździe Walnym PZPN, domagał się wykreślenia klubów niechrześcijańskich ze związku, warszawiacy głosowali przeciw.
W 1937 r. klub zrzeszał 1700 członków. Był najliczniejszym i najwszechstronniejszym żydowskim klubem Warszawy. Obok sekcji piłki nożnej, gimnastyki, pływania w okresie międzywojennym czynne były sekcje: strzelecka, motocyklowa, żeglarska, kajakowa, łyżwiarska, ciężkiej atletyki. Funkcjonowały też sekcje niesportowe: turystyczno-narciarska, rytmiki i tańca, fotograficzna oraz dwie orkiestry. Roztaczał opiekę nad żydowskimi szkołami, organizował szkolenie instruktorów sportu.
Niestety wojna sprawiła, że wraz ze społecznością żydowską z Warszawy zniknęły takie kluby, jak „Makabi, „Gwiazda” czy „Hapoel”.
Prezesami klubu byli:
- Zelik Weizmann (1915-1919)
- Jadwiga Rawet i Stenia Eizenberg (1920-1921)
- Zelman Bychowski (1922-1923)
- Borys Ferber (1923-1939)
Piłka nożna – To najbardziej popularna dyscyplina wśród Żydów. Pierwszą drużyna był zespół „niebiesko-biali”, który w pierwszym swoim meczu w 1913 r. rozegrał z rosyjską szkołą wojskową z Mokotowa, i wygrał go 2-1.
Sekcja piłki nożnej została utworzona w 1919 r. Od 1922 występowali w B klasie. W 1926 awansowali do A klasy by tam grać do 1933 i należeć do najsłabszych drużyn. Wyjątkiem był 1929, kiedy piłkarze „Makabi” wywalczyli wicemistrzostwo A klasy. Przegrali, wtedy 0:2 z „Marymontem” finałowe rozgrywki o eliminacje do Ligi Państwowej (pierwszy poziom rozgrywek). W 1934 roku „Makabi” spadło do B klasy i tam grało do wojny.
Najbardziej znanym piłkarzem reprezentacji, był przybyły w 1925 r. z Krakowa (z „Jutrzenki”) Józef Klotz. Postać warta wspomnienia, ponieważ to on zdobył pierwszą bramę dla biało-czerwonych w meczu ze Szwecją. Odbył się on 22 maja 1922 r. na Stadionie Olimpijskim w Sztokholmie. Piłkarz kilka lat później przeniósł się z Krakowa do Warszawy. Podczas wojny znalazł się w warszawskim getcie, gdzie zmarł w 1941 r. Obok niego najlepszym piłkarzem klubu był Benjamin Ankier.
Miejsce w rozgrywkach piłkarskich:
- 1925 – klasa rozgrywkowa B;
- 1926 – awans do klasy A razem ze Skrą, Orkanem, RKS Radom i Ruchem;
- 1927 – przedostatnie miejsce w klasie A na 8 drużyn. Makabi zdobyło zaledwie 4 punkty (bilans bramkowy 17-52);
- 1928 – przedostatnie miejsce w klasie A. Zaledwie 6 punktów. Bilans bramkowy 33-78;
- 1929 – drugie miejsce w I grupie klasy A (13 punktów) za Legią Warszawa (14 punktów. Obok nich w grupie grały: Skra, Ruch, Varsovia. Makabi w meczu finałowym klasy A przegrywa rywalizację z Marymontem (2-4,1-0, 0-2);
- 1930 zajęcie 6 miejsca w klasie A (10 punktów) tuż za innym żydowskim klubem – Gwiazda;
- 1931 7. miejsce w klasie A. Zdobywca 16 punktów;
- 1932 7 miejsce w klasie A (10 punktów. Liderem na koniec sezonu inny klub żydowski Gwiazda, który potem zajął 4. miejsce w grupie w eliminacjach o Ligę Państwową;
- 1933 ostatnie- 10 miejsce w klasie A. Zaledwie 4 punkty. Bilans bramkowy 13-51. Przegrany baraż o klasę A z Bzurą Chodaków 1-3;
- 1934 klasa rozgrywkowa B – grano jeden sezon w związku ze zmianą systemu rozgrywek na cykl jesień-wiosna;
- 1934/1935 klasa rozgrywkowa B;
- 1935-1936 klasa rozgrywkowa B;
- 1936/1937 klasa rozgrywkowa B – grupa I (rywale Czechowice, Prąd, Żyrardowianka Żyrardów, Przyszłość Włochy, Sokół Błonie, Reduta;
- 1937/1938 klasa rozgrywkowa B – rywale: Ursus, Syrena (awans) Przyszłość Włochy, Fala, Jur, Żyrardowianka Żyrardów, Sparta;
- 1938/1939 klasa rozgrywkowa B – rywale Olszynka Żagiew, B-34, Przyszłość, Sparta, Zorza, Fala, Praca, Błonie, Jur, Milośnianka, Dąb, Papiernik, GKS Otwock, Świt-;
- 1939/1940 klasa rozgrywkowa B – W sierpniu rozegrano kilka kolejek. Ze względu na wybuch wojny rozgrywki przerwano (klasa okręgowa).
Drużyna Makkabi Warszawa przed zawodami (1934).
Źródło nac.gov.pl – Sygnatura: 1-S-1798-1
Boks – sekcja cieszyła się dużą popularnością i zaczęła działać już w 1922 (rok przed założeniem Polskiego Związku Bokserskiego). Był to jeden z najważniejszych klubów w tej dyscyplinie w Warszawie. Drużyna „Makabi” walczyła w klasie A zdobywając w 1934 Mistrzostwo Warszawy. Wśród najlepszych bokserów trzeba wymienić: Stanisława Andersa, Leona Jakubowicza, braci Garbarz, Juliana Neudinga, Mendela Birenzweiga, Mosze Pilnika i Leo Rundsteina. Bokserzy 7-krotnie walczyli w MP, dwa razy zdobywając złoty medal: Shlomo „Finn” Finkelstein (w 1928) i Józef Wysocki (1929).
Lekka atletyka – zawodnicy rozpoczęli działalność na początku lat dwudziestych. Od 1924 r. sekcja należała do Warszawskiego Okręgowego Związku Lekkiej Atletyki. Kilka lat później zrzeszała 128 zawodników i była jedną z trzech najliczniejszych sekcji lekkoatletycznych w Polsce.
Najlepszymi zawodnikami byli: Juliusz Liebfeld (sprinter) oraz skoczkinie w dal – Gustawa Berliner i Halina Brylant. W połowie lat dwudziestych, ceniona była też oszczepniczka i sprinterka Maria Rittner. Reprezentantką klubu była Helena Berson (pchnięcie kulą).
Sekcja pływacka – założona w 1921 – najwięcej sukcesów przysporzyła klubowi w pierwszych dziesięciu latach istnienia. 29 czerwca 1928 r. otwarto przystań sekcji pływackiej przy Porcie Praskim. Na otwarciu obiektu obecni byli prof. Mojżesz Schorr, poseł Izaak Grinbaum i pedagog Janusz Korczak. W drewnianym budynku znajdował się basen i trybuna na 500 osób. Natomiast od 1936 r. funkcjonowało także kąpielisko na ul. Saska Kępa 38.
Najlepszymi pływakami byli: Krymbier, Haskin (skoki do wody), Zygmunt Fogiel (także znany dziennikarz i działacz) i Elżbieta Medresówna (sprinterka). Z sekcji pływackiej w 1925 wyodrębniła się drużyna piłki wodnej. W 1939 zdobyli Mistrzostwo Warszawy i w sierpniu rozpoczęli rozgrywki o awans do I ligi.
Koszykówka i siatkówka – Sekcje te działały głównie w oparciu o lekkoatletów. Funkcjonowały drużyny siatkówki, koszykówki i hazeny (najbardziej znana była Maria Ritter, która w 1928 r., strzeliła aż 21 goli).
Wśród panów wyróżnił się koszykarz Semek Jaworski. Poszczególne drużyny sekcji gier sportowych występowały w A-klasie, zazwyczaj zajmując środkowe lokaty. W 1930 zespół Makabi przegrywa w meczu dodatkowym z WKS Legia Warszawa (17-39) awans do A klasy.
Boisko ŻTGS „Makabi” przy ul. Zielenieckiej (lata trzydzieste),
w oddali Most Średnicowy.
Zdjęcie ze zbiorów „Warszawa na Dawnej Pocztówce” na FB: LINK
Stadion „Makabi” – W 1929 roku klub otrzymał od miasta 2,8 hektara w okolicach dzisiejszych błoni Stadionu Narodowego (blisko torów kolejowych i stacji Warszawa Stadion). Sąsiadował on z parkiem Paderewskiego i stadionem Stowarzyszenia Ludowego. Podstawowe prace wykonano z Funduszu Pracy. W planach miał to być reprezentacyjny stadion sportu żydowskiego w Polsce z boiskiem piłkarskim otoczonym sześciotorową bieżnią i trybunami, 4 korty do gier sportowych i domku klubowego. Kompleks sportowy miała uzupełniać nadwiślańska przystań „Makabi”. Gazety żydowskie nawoływały do zbiórki na ten cel. Kryzys spowodował, że teren oddano bez trybun i zaplecza.
Od 1934 roku grały tu mecze piłkarskie żydowskie drużyny współpracujące z „Makabi” oraz polskie drużyny z C klasy. Od 1937 roku nad trzyhektarowym obiektem zawisła groźba przejęcia przez miasto pod Wielka Wystawę Międzynarodową. W 1938 r. zagrożenie minęło. „Makabi” obroniło jednak swój stan posiadania. Stadion uległ zniszczeniu we wrześniu 1939 roku. Podczas okupacji teren rozplantowano i przeznaczono pod uprawę warzyw.
Ciekawostki – Zawodnicy Makabi od 1933 r. posiadali bazę (schronisko) pod Sokolem w paśmie Gorganów (Karpaty Wschodnie). Ponadto od lutego 1929 r. klub wydawał własny miesięcznik o nazwie „Makabi”. Objętość wynosiła 16 stron. Ostatnie strony redagowane były w jidysz. Całość kosztowała 30 gr. Sporadycznie pojawiały się w nim fotografie. Od 1930 roku wychodził coraz rzadziej, aż rok później przestał się ukazywać.
Inne kluby żydowskie Warszawy
Żydowskie Akademickie Stowarzyszenie Sportowe (ŻASS) – pierwszy żydowski, wielosekcyjny klub sportowy studentów powstały w 1921 roku pod nazwą Związek Akademickiego Wychowania Fizycznego. Od 1923 r. występował w najniższej klasie rozgrywkowej WOZPN. W 1928 r. połączył się z „Ascolą” i jako ZASS występował w klasie B. W 1935 po spadku z klasy B wycofany z rozgrywek. Jego działaczem i członkiem sekcji lekkoatletycznej był Zygmunt Braude, późniejszy działacz Gwardii Warszawa.
Żydowski klub Sportowy „Hakoah” (po hebr. – siła) – powstały w 1922 r. na Pradze. Dwa lata później już grał w rozgrywkach najniższej klasy WOZPN. W 1927 awansował do klasy B. Klub zmagał się z licznymi kłopotami. Rozwiązaniem miała być fuzja w 1935 r. z innym klubem „Bar-Kochbą”, ale nic z tego nie wyszło i w 1935 r. rozwiązano sekcję piłkarska. W latach 1928-1929 wydawał swoje własne pismo – „Sportowiec Praski”.
Żydowski klub Sportowy „Hasmonea” – wielosekcyjny klub powstały w 1929 r. występujący w najniższej klasie rozgrywkowej (za wyjątkiem 1933 r.). Jego najsilniejszą sekcją był tenis stołowy.
Stowarzyszenie Robotnicze Wychowania Fizycznego „Jutrznia” – powstałe w 1922 r. z inicjatywy partii „Bund”, aby upowszechniać sport wśród żydowskiej klasy robotniczej. W związku z czym w myśl tej ideologii najważniejszy był udział, a nie wynik. Piłkarze grali w klasie C, czasem zawieszając swoje członkostwo w WOZPN.
Robotnicze Stowarzyszenie WF „Gwiazda” – powstałe w 1923 r. a związane z żydowską lewicową partią Poalej Syjon-Lewica. Od 1924 r. należała do WOZPN i grała na stadionie zaprzyjaźnionej „Skry”. Od 1929 r. występowała w klasie A. Klub dwukrotnie walczył w eliminacjach do Ligi Państwowej. Z jego szeregów wywodził się działacz Natan Tyleman. Najlepsi piłkarze to Zbigniew Birencweig i Jozef Wałach.
Żydowski Klub Sportowy „Hapoel” (po hebr. – robotnik) – powstał w 1931 r. a związany był z partią Poalej Syjon-Prawica. Klub grywał w klasie B, korzystając z boiska warszawskiego Makabi”.
Podziękowanie:
Autor pragnie podziękować dr Robertowi Gawkowskiemu z Uniwersytetu Warszawskiego za inspirację i możliwość skorzystania z jego publikacji dotyczących sportu w okresie międzywojennym na terenie Warszawy.
Post Scriptum:
Grupa pasjonatów odtwarza żydowski sport w Warszawie. Spotykają się na treningach. Organizują poszczególne sekcje np. jogi czy piłki nożnej. Pod koniec 2014 r. powołali stowarzyszenie (www.facebook.com/MakabiWarszawa). Odbyły się nawet dwa mecze pomiędzy Makabi Warszawa i Żydowskim Klubem Sportowym z Krakowa. Obydwa przez sportowców ze stolicy wygrane. Wprawdzie nie grano dwa razy po 45 minut, ale sam zapał tej grupy pozwala mieć nadzieję, że może niedługo pojawią się w europejskiej Makabiadzie w Berlinie na przełomie lipca i sierpnia tego roku. A może np. wystartują w okręgowym Pucharze Polski Mazowieckiego Związku Piłki Nożnej. Czego pasjonatom sportu polskiego i żydowskiego życzymy.
