Nowy rok, nowy numer, nowy dział. W roku 100-lecia redakcja stawia na kalendarium 1918 roku.

W roku obchodów 100-lecia odzyskania nieodległości STOLICA wraca pamięcią do Warszawy z 1918 r. Notuje, co działo się w mieście dzień po dniu w Kalendarium warszawskim. STOLICA pierwsza i jak dotąd jedyna sporządziła takie Kalendarium – w tym numerze śledzi życie miasta w styczniu i lutym. Kolejne miesiące w następnych numerach. Obok publikujemy znakomity tekst Jarosława Zielińskiego Warszawy droga do niepodległości w latach 1915-18. Xymena Pilch-Nowakowska, przypominając sylwetkę pierwszego prezydenta RP, pełna obaw pyta, do kogo trafi willa Gabriela Narutowicza, na którą ogłoszono przetarg.

Jak co roku STOLICA wspomina dzień 17 stycznia 1945 r. – pierwszy dzień powrotu warszawiaków do zamordowanego miasta i podjęcia trudu jego odbudowy. Wraz z 90-letnim Tadeuszem Zielińskim wędrujemy po mieście jego młodości – z 1946 r. – a z Mateuszem Napieralskim śledzimy rozminowywanie Warszawy. Grzegorz Mika przywołuje szczegóły powstawania Mokotowa – jednej z największych dzielnic powojennej Warszawy.

Przyznanie dotacji na konserwację cmentarza żydowskiego przy Okopowej skłoniło nas do przypomnienia znaczenia tego miejsca dla polskiej kultury, ale też nie zapominamy o drugiej bardzo zaniedbanej nekropolii żydowskiej – na Bródnie.

Polecamy nasze rozmowy: z bezkompromisowym Czesławem Bieleckim – o Warszawie dzisiejszej, z Zuzanną Janin – artystką sztuk wizualnych – o jej matce, malarce Marii Anto, z Sylwestrem Biragą – reżyserem, aktorem, założycielem i dyrektorem Teatru Druga Strefa. Składamy też wizyty: z Elżbietą Ciborską w Domu Baudouina – najstarszej polskiej placówce opiekuńczej, z Jackiem Oleckim w Muzeum Zimnej Wojny przy ulicy Kozielskiej, z Jerzym S. Majewskim w nowej Galerii Wzornictwa Polskiego Muzeum Narodowego w Warszawie. Na koniec jeszcze jedna propozycja – tylko dla odważnych – razem z Mateuszem Rodakiem zaglądamy do cieszącej się przed wojną złą sławą kamienicy pod adresem Karolkowa 25/27.

Spis treści

Str. 6
Warszawy droga do niepodległości 1915-18
Jarosław Zieliński

Dzień 11 listopada 1918 r. przeszedł do historii jako formalna data odzyskania niepodległości przez Polskę, ale moment ten został poprzedzony kilkuletnim żmudnym procesem budowania podstaw obywatelskiej samorządności oraz zrębów władzy państwowej w trudnych warunkach wojennych i pod kontrolą wojsk okupacyjnych.

Str. 7
Kalendarium warszawskie 1918
czym żyła Warszawa w styczniu i lutym 1918r. Co się wydarzyło każdego dnia –unikalne kalendarium opracowane po raz pierwszy:

7 stycznia
*Do Wiednia wyjechał minister aprowizacji Stefan Przanowski – celem sprowadzenia z terenów okupowanych przez Austrię znacznej liczby wagonów z żywnością dla Warszawy.

*Cukiernicy Warszawy zawnioskowali o zawieszenie wypieku ciastek z powodu ich zbyt wysokich cen. Zamiast nich mieli wypiekać tanie bułeczki pszenne. *W szpitalach warszawskich niższa służba szpitalna podjęła strajk. […]

12 stycznia
*Do strajku niższej służby szpitalnej przyłączyli się szpitalni felczerzy i miejscy urzędnicy administracyjni, który w petycji zażądali poprawienia warunków materialnych.

*Władze Królestwa Polskiego poręczyły udzielenie Miastu pożyczki. […]

19 stycznia
*Miastem wstrząsnęła seria tajemniczych odkryć. W ciągu dwóch dni w różnych domach w pobliżu szpitala wolskiego odnajdywano ukryte w paczkach odcięte nogi kobiety i mężczyzny. *Strajk drukarzy. Nie ukazują się warszawskie gazety codzienne.[…]

Str. 14
Dla kogo willa Narutowicza?
Xymena Pilch-Nowakowska  o willi Gabriela Narutowicza, którą władze Mazowsza chcą sprzedać w przetargu.

Przed wyborami

Str. 16
DNA Warszawy
z Czesławem Bieleckim, architektem, politykiem, publicystą, o tym, co powinno się zmienić w Warszawie, rozmawia Jan Tomasz Lipski

,,W większości stolic europejskich już w ciągu jednej kadencji mer czy burmistrz przeprowadza swój flagowy projekt od pomysłu do fazy realizacyjnej. A u nas pustynia przed pałacem Stalina straszy do dziś. I to w samym centrum”.

Powroty ’45

Str. 20
Migawki wspomnień
Warszawę z 1946 r. wspomina 90-letni Tadeusz Zieliński

Wsiadam na rower i kieruję się w stronę Chmielnej. Zwały gruzu są miejscami tak wielkie, że trzeba zsiadać i przedzierać się pieszo. Sceneria jest tu trochę inna – trafiają się resztki stojących ścian, gęsto podziobane odłamkami pocisków. Powoli zbliżam się do dworca, a ściślej mówiąc, do jego częściowo ocalałego fragmentu. To pozostałość hali z kopulastym dachem, stąd wychodziło się na Chmielną. Zniszczenia są ogromne, tym bardziej przerażające, że dotyczą miejsc dobrze mi znanych.

Str. 24
Sprawdzono, min nie ma
o rozminowywaniu Warszawy w 1945 r. pisze Mateusz Napieralski

Warszawa pokryta została regularnymi polami minowymi, a prócz tego naszpikowana tysiącami tzw. min niespodzianek. Tego typu pułapki były zakładane najczęściej w mieszkaniach i na klatkach schodowych. Ładunki przywiązywano sznurkami do okien, drzwi szaf, klap dachowych, w niektórych przypadkach montowano je w kranach. Naciśnięcie klamki, uchylenie klapy lub odkręcenie wody uruchamiało prosty mechanizm inicjujący.

Architektura

Str. 28
Mała i duża skala nowego Mokotowa
Grzegorz Mika o projektowaniu i rozbudowie jednej z największych dzielnic powojennej Warszawy

Zniszczenie większości dzielnicy podczas wojny znacząco ułatwiało zadanie projektantom kolejnych kolonii, mogącym tworzyć śmiałe założenia osiowe integrujące grupy obiektów i kwartały zabudowy. Realizację dzielnicy, planowanej dla ok. 10 tys. mieszkańców, rozpoczęto w 1952 r.

Historia w krajobrazie miasta

Str. 34
Tam kamienie mówią w jidysz…
dzieje cmentarza żydowskiego przy ulicy Okopowej opisuje Artur Bojarski

W początkach istnienia cmentarza pomniki, zgodnie z regułami religii żydowskiej, miały postać pionowo stojącej kamiennej płyty – macewy – zamkniętej łukiem lub prosto. Na płycie oprócz inskrypcji często umieszczano wykonane w reliefie sceny z życia czy wyobrażenia zasług zmarłego. Złamane w połowie drzewo symbolizowało wczesną śmierć, dłonie złączone w geście błogosławień stwa znaczyły, że pochowano kogoś z rodu kapłanów, ręka wrzucająca monetę do skarbonki wskazywała na pochowanie dobroczyńcy jakiejś sprawy.

Str. 38
Miejsce niepamięci
Tatiana Hardej o metropolii żydowskiej na Bródnie

Str. 40
Dom Baudouina
Elżbieta Ciborska

Str. 43
Zimnowojenne zjawy na Kozielskiej
tajemnice Muzeum Zimnej Wojny odkrywa Jacek Olecki

Schron zachował się w praktycznie niezmienionym stanie, wraz z wyposażeniem, m.in. wewnętrzną łącznością, kamerami, rejestratorami promieniowania oraz oryginalnymi meblami. Zachowano pierwotny układ pomieszczeń, zadbano też o detale z epoki, np. artykuły biurowe i spożywcze z końca lat 70. XX w.

Kultura

Str. 44
W jej obrazach widać radość ocalenia
z Zuzanną Janin, o jej matce Marii Anto, rozmawia Marta Królak

Maria Anto żyła w świecie niedopowiedzeń, skrytych tajemnic, pewnej podwójności, bo taki był PRL. Cała kultura – sztuka, teksty, kabarety – opowiadała prawdę o rzeczywistości, ale w pewien zawoalowany sposób, ze względu na cenzurę. Ta podwójność podziemnej kultury jest wrośnięta w jej obrazy.

Str. 48
Teatr – jedyny sposób na życie
z Sylwestrem Biragą, pomysłodawcą, założycielem i dyrektorem Teatru Druga Strefa, rozmawia Ewa Sośnicka-Wojciechowska

Od pierwszej premiery przez następnych 14 lat nie mieliśmy własnej siedziby, magazynu, stałego repertuaru ani stałego zespołu. Wystarczyło czarne tło na scenie, dwa reflektory i już mogliśmy grać.

Str. 51
Historia zaklęta w przedmiotach
Jerzy S. Majewski

Str. 54
Notatnik warszawski

Str. 58
Stolica czyta

Str. 60
Warszawa szemrana: Kamienica spod ciemnej gwiazdy
historia kamienicy przy ul. Karolkowej 25/27 pod lupą Mateusza Rodaka

Miała Karolkowa 25/27 wśród swoich mieszkańców również kilka postaci, które śmiało uznać można za przedstawicieli ówczesnych elit złodziejskich. Najważniejsi z nich to słynni warszawscy kasiarze: Stanisław Godlewski ps. „Śledź” (mieszkanie nr 25), z zawodu piekarz, oraz Józef Reszka ps. „Wariat” (mieszkanie nr 95), dorywczo trudniący się stolarstwem. To m.in. z ich powodu dom przy Karolkowej był regularnie wizytowany przez funkcjonariuszy policji, którzy dokonywali w mieszkaniach obydwu złodziei rewizji, nie zważając na to, że zarówno jeden, jak i drugi, mieszkali z sędziwymi matkami i nieletnim rodzeństwem.

Str. 68
Zwierzę w mieście.
Robię kokosy – Arkadiusz Szaraniec

Str. 70
Warszawa na starej fotografii
Jarosław Zieliński