Książki dotyczące Powstania Warszawskiego obejmują różną tematykę. Dwie publikacje prezentuje Roman Soroczyński.
Minęła osiemdziesiąta rocznica zakończenia Powstania Warszawskiego. Warto więc zajrzeć do kolejnych książek, które dotyczą tematyki powstańczej. Napisałem „kolejnych”, bo część publikacji zaprezentowałem wcześniej (zob. https://www.warszawa.pl/rozne-spojrzenia/ oraz https://www.warszawa.pl/powstanie-w-ksiazkach-skarpy/).
Sądzę, że każda książka wnosi coś do naszej wiedzy i do naszego stanu ducha. Tym razem zacznijmy od dokumentów. Stosunkowo najwcześniej Powstanie Warszawskie zakończyło się w prawobrzeżnej Warszawie. Funkcjonujący tam Obwód VI Praga AK był jedną z największych terenowych jednostek dowództwa Okręgu Warszawa AK, któremu podlegało formalnie ponad 9 tysięcy zaprzysiężonych żołnierzy, wywodzących się głównie ze środowiska robotniczego. Mimo to jego udział w powstaniu do dziś pozostaje słabo rozpoznany. Wprawdzie temat ten poruszał Lesław M. Bartelski w książce Praga, która ukazała się w ramach serii Warszawskie Termopile 1944, jednak nie wszystkie sprawy zostały wyjaśnione.
Dlatego dobrze się stało, że Radosław Stróżyk zdecydował się na wypełnienie tej luki. Efektem wieloletnich badań autora jest publikacja Obwód VI Praga Okręgu Warszawa AK w powstaniu warszawskim – wybór dokumentów. Zamieszczone w niej materiały archiwalne obejmują okres od marca 1944 do 25 września 1944 r. Większość spośród 269 dokumentów nie była wcześniej publikowana. Ich lektura pozwala Czytelnikowi zapoznać się z przygotowaniami Obwodu VI Praga AK do wystąpienia zbrojnego, przebiegiem walk powstańczych, a po ponownym przejściu do konspiracji – ze zmaganiami o przetrwanie w „kotle praskim” czy pomocą walczącej Warszawie.
Poznajemy schemat organizacyjny obwodu oraz rozkazy dowódców poszczególnych zgrupowań czy rejonów. Dowiadujemy się, jaki był stan uzbrojenia okręgu. Na końcu zaś prezentowane są próby unormowania relacji z władzami komunistycznymi, reprezentowanymi przez dowództwo Wojska Polskiego. Jest między innymi odezwa Komendanta VI Obwodu, ppłk. Antoniego Żurowskiego z 18 września 1944 roku, wzywająca podległych mu żołnierzy do wstępowania w szeregi ludowego Wojska Polskiego. Jednak kilka dni później, bo 25 września, pojawił się list ppłk. Żurowskiego do gen. dyw. Zygmunta Berlinga, zrywający współpracę. Jak widać, tempo rozwoju sytuacji było niesamowicie szybkie! Dzięki pracy wykonanej przez Radosława Stróżyka możemy dzisiaj spokojnie [chociaż, czy do końca spokojnie? – przyp. RS] czytać i analizować te dokumenty.
- Obwód VI Praga Okręgu Warszawa AK w powstaniu warszawskim – wybór dokumentów
- Wstęp i opracowanie: Radosław Stróżyk
- Recenzenci: dr Andrzej Chmielarz, dr Kazimierz Krajewski
- Redaktor prowadząca: Monika Noszczak
- Redakcja: Tomasz Chlewiński
- Korekta: Maria Aleksandrow
- Indeks osób: Anna Prusek
- Projekt graficzny, skład, łamanie, projekt okładki: Agata Pieńkowska
- Projekt logo serii „Warszawa Nie?pokonana”: Jacek Kotela
- Wydawca: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Warszawie, Warszawa 2024
- ISBN 978-83-8376-074-2
- Publikacja w ramach Oddziałowego Projektu Badawczego „Warszawa Nie?pokonana”
Druga z prezentowanych książek, Mrówka na szachownicy, zawiera wspomnienia uczestnika Powstania Warszawskiego. Zostały one spisane po czterech dekadach, ale spisane tak, jakby minęło ledwie parę dni. Autor, Jan Kurdwanowski, nie chce wiedzieć więcej, niż wiedział Kurdwanowski – żołnierz. Przez długie lata wzbraniał się przed pisaniem wspomnień:
Pamiętniki Speera odebrały mi na jakiś czas odwagę do pisania. On oglądał drugą wojnę światową z lotu jastrzębia, ja z marszu mrówki. Kogo zaciekawią przeżycia mrówki, która potyka się o byle ziarnko piasku i nie widzi poza najbliższe źdźbło trawy?
W tym miejscu przypomnę tylko, że Albert Speer był zbrodniarzem wojennym – jednym z przywódców nazistowskich, ministrem odpowiedzialnym za uzbrojenie i amunicję.
Jan Kurdwanowski urodził się w 1924 roku w Warszawie, wczesne dzieciństwo spędził w Sulejówku. W 1936 roku został uczniem Gimnazjum imienia Stefana Batorego. Sześć lat później, po tajnych kompletach, zdał maturę i podjął studia w szkole medycznej Jana Zaorskiego. W 1943 roku przystąpił do konspiracji. W czasie Powstania walczył na Woli, na Starym Mieście, w Pasażu Simonsa, później na Powiślu. Po wojnie ukończył studia lekarskie. Pracował w szpitalu w Elblągu (jako ordynator oddziału dziecięcego), następnie w warszawskiej klinice pediatrycznej rozpoczął specjalizację II stopnia. W 1957 roku pojechał na wycieczkę do Włoch i postanowił nie wracać do kraju. W 1960 roku zamieszkał w Stanach Zjednoczonych, gdzie po kolejnych studiach został lekarzem psychiatrą. Oprócz Mrówki na szachownicy (1983) opublikował książkę Jak wybrałem wolność na Zachodzie i inne wspomnienia (1995). Zmarł w roku 2018.
Mimo zastrzeżeń autora, z treści Mrówki na szachownicy przebija coś niezwykłego. Stale mamy wrażenie, że mówi do nas młodziutki student medycyny, chłopak rwący się do walki, choć nie przydzielono mu nawet broni, a kiedy już ją zdobywa, to po każdym wystrzale musi naprawiać karabin u rusznikarza. Jawny antyheroizm i prowokacyjna szczerość to wielkie zalety tej książki: Jan Kurdwanowski polemizuje – oczywiście, z poziomu zwykłego żołnierza – z tym, co o pewnej sytuacji pisał generał Tadeusz Bór-Komorowski.
O wyjątkowości książki decydują też żywy język, umiejętne łączenie perspektywy uczestnika i obserwatora wydarzeń, a także – a może przede wszystkim – wyczulenie na tragiczny los cywilnej ludności Warszawy w czasie powstania. To niezwykłe świadectwo. I niezwykła literatura, uzupełniająca nasz obraz Powstania Warszawskiego.
- Jan Kurdwanowski, Mrówka na szachownicy. Wspomnienia powstańca warszawskiego
- Opieka redakcyjna: Dariusz Sośnicki
- Adiustacja: Ewa Ostafin / d2d.pl
- Korekta: d2d.pl
- Projekt okładki: Frycz i Wicha
- Projekt typograficzny, skład i redakcja techniczna: Robert Oleś
- Wydawca: Wydawnictwo Filtry Sp. z o.o., Warszawa 2024
- ISBN 978-83-68180-09-1
