Jak wyglądało życie polskich artystów podczas II wojny światowej? Roman Soroczyński prezentuje publikację na ten temat.
Od sześćdziesięciu czterech lat 27 marca jest datą symboliczną. Tegoż dnia świętujemy Międzynarodowy Dzień Teatru. W ten sposób światowy 9. Kongres ITI (International Theatre Institute) w Helsinkach upamiętnił otwarcie Teatru Narodów w Paryżu, które miało miejsce 27 marca 1957 roku.
Każdego roku wygłaszane jest światowe orędzie. W 2025 roku jego autorem jest Theodoros Terzopoulos – grecki reżyser i dramaturg, założyciel Teatru Attis. Z kolei Polski Ośrodek Międzynarodowego Instytutu Teatralnego ITI wybiera i zaprasza polskiego przedstawiciela do napisania orędzia. W tym roku zaszczyt ten przypadł Irenie Jun – wybitnej aktorce i reżyserce.
Również piszący te słowa, zachowując proporcje(!), stara się co roku coś napisać o spektaklach prezentowanych na warszawskich scenach. Tym razem robię nieco inaczej. Otóż chciałbym zaprezentować publikację Bartosza Januszewskiego, zatytułowaną Kino i teatr pod okupacją. Wojenne losy polskich artystów filmowych i scenicznych (1939–1945).
Jest to znacznie rozszerzona wersję książki, która ukazała się w roku 2021 i cieszyła się dużym powodzeniem. Przedstawia ona sytuację, w jakiej znalazły się polska kinematografia i scena teatralna w okresie II wojny światowej – zarówno na ziemiach okupowanych, jak i na uchodźstwie. Ukazuje strategie polityki okupacyjnej Rzeszy Niemieckiej i Związku Sowieckiego wobec polskich artystów filmowych i scenicznych.
Bartosz Januszewski jest historykiem, nauczycielem dyplomowanym, pracownikiem Oddziałowego Biura Edukacji Narodowej IPN w Gdańsku. W swoich pracach porusza istotne kwestie związane z naukami humanistycznymi, sztuką oraz historią. Zainteresowania badawcze koncentruje wokół problematyki strat kultury polskiej w czasie II wojny światowej oraz dwudziestowiecznych zbrodni wojennych i ludobójstwa. Spod jego pióra wyszły m.in.: Eugeniusz Bodo. Z wielkiego ekranu w otchłań Gułagu, Mariusz Zaruski (w ramach serii Bohaterowie Niepodległej), Naukę w języku polskim trzeba całkowicie i brutalnie wytępić… Straty osobowe pomorskiego nauczycielstwa 1939–1945, Ocaleni z ludobójstwa. Wspomnienia Polaków z Wołynia (wspólnie z J. Karbarz-Wilińską). Autor i współautor ekspozycji historycznych, konsultant historyczny filmu Mariusz Zaruski. Patriota zakochany w morzu (reż. P. Majstrenko, 2021) oraz sztuk teatralnych. Laureat „Sygnetów Wydawnictwa IPN” na Najlepszą Książkę 2023 Roku w zakresie historii najnowszej w kategorii „Pamiętniki, relacje, wspomnienia”.
Mimo, że publikacja dotyczy II wojny światowej, pierwsze dwa rozdziały charakteryzują polską kinematografię od… 1894 roku, czyli od początku przygody z kinem nad Wisłą. W tej części Bartosz Januszewski rzadko wspomina o teatrze. Kiedy jednak przechodzi do okresu okupacji, występy na żywo są istotnym elementem treści książki. Hitlerowcy nie zdecydowali się na całkowitą eliminację kultury z przestrzeni publicznej, redukując ją jednak do prymitywnych form, między innymi poprzez zastąpienie sceny teatralnej czysto rozrywkowym repertuarem. Koncesjonowane programy miały ułatwić kontrolowanie polskich artystów. Na szczęście…
Spośród 2,5 tys. Polskich artystów sceny i filmu pracę w jawnych teatrach podjął zaledwie co dwunasty adept Melpomeny (około dwustu osób).
Z kolei pod okupacją sowiecką miejscem względnie swobodnej twórczości było Wilno, jednak już w 1940 roku zaczęto systematycznie ograniczać artystyczną niezależność.
Bartosz Januszewski pokrótce omawia akcję antykinową, rozpoczętą już w grudniu 1939 roku przez Polską Ludową Akcję Niepodległościową i inne formy działalności Polskiego Państw Podziemnego w sferze kultury. Prezentuje działalność polskich filmowców na Zachodzie oraz występy artystów na scenach polowych Francji, Szkocji czy w armii generała Andersa. Filmowcy działali również w armii generała Berlinga, zaś teatr frontowy 1 Dywizji Piechoty został w 1944 roku przekształcony w Teatr Wojska Polskiego.
W części zatytułowanej Między kolaboracją a bohaterstwem autor przedstawia sylwetki wybranych artystów, skupiając się na ich dramatycznych losach i niełatwych wyborach. Robi to w sposób systematyczny, dzieląc biogramy na trzy rozdziały: Pod dominacją niemiecką, Pod dominacją sowiecką i Na tułaczym szlaku.
Jak na opracowanie naukowe przystało, publikacja zawiera część zatytułowaną Straty osobowe polskiego środowiska filmowego i teatralnego (1939-1945). Zaczyna się ona od znamiennego hasła
Policzyć dokładnie, zawołać po imieniu…
Wskutek terroru, będącego immanentnym składnikiem obu systemów totalitarnych, zostało zamordowanych, zaginęło lub zmarło w niewyjaśnionych okolicznościach co najmniej siedmiuset przedstawicieli polskiego środowiska artystycznego. Część z nich zmarła już po wojnie, wskutek straszliwych warunków, jakie panowały podczas ich pobytu w obozach. Zatem trzy tabele zawierają łącznie 710 nazwisk. Poza stratami biologicznymi (osobowymi) dotkliwe straty dotknęły polską infrastrukturę teatralną i kinematograficzną. Były to nie tylko obiekty, ale także zbiory filmowe, biblioteki teatralne. Na szczęście część środowiska podjęła działalność kulturalną – jak choćby Leonard Buczkowski. Niemniej Bartosz Januszewski twierdzi:
Nie mogło to jednak przesłonić faktu, że świat II RP, którego emanacją w zbiorowej wyobraźni było kino i teatr, stał się po 1945 r. bezpowrotnie utraconą Atlantydą.
Warto w Międzynarodowym Dniu Teatru uzmysłowić sobie, że artyści spod znaku Melpomeny w przeszłości cierpieli razem z całym narodem. Książka Kino i teatr pod okupacją. Wojenne losy polskich artystów filmowych i scenicznych (1939–1945) Bartosza Januszewskiego powinna to ułatwić. Dobrze byłoby, gdyby dysponujący bardzo dobrym warsztatem autor zdecydował się na opisanie wojennych losów osób, które weszły do świata artystycznego już po wojnie. Często oglądaliśmy ich dokonania, nie mając świadomości, że walczyli oni w czasie okupacji – jak na przykład Janusz Warmiński.
- Bartosz Januszewski, Kino i teatr pod okupacją. Wojenne losy polskich artystów filmowych i scenicznych (1939–1945)
- Recenzenci: dr Mateusz Maleszka, prof. dr hab. Piotr Zwierzchowski
- Redaktor prowadzący: Anna Świtalska-Jopek
- Redakcja i korekta: Katarzyna Jopek
- Projekt okładki: Bartłomiej Siwek
- Indeksy: Bartosz Januszewski, Katarzyna Jopek
- Skład i łamanie: Beata Boroszko
- Wybór i opis ilustracji: Bartosz Januszewski
- Wydawca: Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, Gdańsk-Warszawa 2024
- ISBN 978-83-8376-144-2
