Czy znamy historie polskich intelektualistów? Roman Soroczyński prezentuje książkę o jednym z największych pośród nich.
Zadeklarowany komunista i szpieg, który padł ofiarą prześladowań NKWD. Ofiara komunizmu i więzień, którego ze stalinowskich więzień próbował wyciągnąć sam Albert Einstein. Po wyjściu na wolność trafił wprost do krakowskiego getta, aby następnie wziąć udział w powstaniu warszawskim. Mowa o Aleksandrze Weissbergu-Cybulskim – człowieku należącym do pokolenia, które z wyjątkową siłą zderzyło się z historią. Był on pasażerem dziejowej karuzeli, a w swym życiorysie skupił największe tragedie XX wieku, by zwycięsko z nich wyjść.
Nic dziwnego zatem, że tytuł jego biografii zaczyna się od słów: Wielka karuzela… Biografia autorstwa Ireny Grudzińskiej-Gross to pierwsza tak obszerna opowieść o człowieku, który ponad dwie dekady przed „Archipelagiem GUŁag” Sołżenicyna zdemaskował terror stalinowskiej Rosji. Wydana w 1951 roku [w języku niemieckim pod tytułem „Hexensabbat”, czyli „Sabat czarownic” – przyp. RS] „Wielka czystka” przedstawiła genezę i mechanizmy działania radzieckiego systemu przemocy, ale też postawę psychologiczną osadzonych w komunistycznych więzieniach. Polskie wydanie książki zostało opublikowane w 1966 roku przez Instytut Literacki w Paryżu. Przypomnę, że pierwsze wydanie publikacji „Archipelag GUŁag 1918–1956: próba analizy literackiej” ukazało się na Zachodzie w 1973 roku.
Irena Grudzińska-Gross jest historykiem idei, eseistką i publicystką. Profesor literatury porównawczej Uniwersytetu Bostońskiego i w Instytucie Slawistyki PAN. Studiowała w Warszawie, Rzymie i Nowym Jorku, gdzie zrobiła doktorat z romanistyki w roku 1982 na Columbia University. W latach 1998-2003 była odpowiedzialna za program dla Europy Środkowo-Wschodniej przy Fundacji Forda. Spod jej pióra wyszły m.in. książki: Piętno rewolucji, Miłosz i długi cień wojny oraz Miłosz i Brodski. Pole magnetyczne. Razem z Janem Tomaszem Grossem jest współautorką książek Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali… W jej wyborze i redakcji ukazał się tom korespondencji Alexa de Tocqueville’a Listy. Publikowała m.in. w „Aneksie”, „Zeszytach Literackich”, „Tygodniku Powszechnym” i „ResPublice Nowej”.
Aleksander Weissberg-Cybulski żył w latach 1901-1964. Autorka przedstawia jego biografię na tle ówczesnych wydarzeń historycznych. Przez kartki książki Wielka karuzela. Życie Aleksandra Weissberga-Cybulskiego przewija się mnóstwo wybitnych artystów i działaczy, z którymi nasz bohater przyjaźnił się. Pojawiają się między innymi: Bertolt Brecht, Józef Czapski, Arthur Koestler czy Jerzy Giedroyc. Wraz z nimi wstępujemy do wypełnionych dyskusjami kawiarni przedwojennego Berlina, obserwujemy krwawo stłumione marzenia o utopijnej Moskwie i niepewność powojennego Paryża.
Książka jest pełna indywidualnych, często tragicznych, losów ludzi. Jednocześnie Irena Grudzińska-Gross wyjaśnia wiele zjawisk historycznych i socjologicznych. W bardzo interesujący sposób ukazuje choćby kwestię emancypacji środowiska żydowskiego. Ojciec Alexa…
… był kupcem, który swych synów wychowywał tak, by się kupiectwem nie musieli zajmować. Wolność od tej niepewnej i w elitach niezbyt szanowanej profesji zdobywało się wykształceniem. Alex został fizykiem i inżynierem, jego brat Jakob – adwokatem.
Jak się jednak okazuje, Aleksander Weissberg odziedziczył po ojcu wiele umiejętności z tego zakresu, dzięki czemu stosunkowo łatwo dostosowywał się do aktualnej sytuacji. Ponadto cechowały go upór, niezrażona przeszkodami praktyczność, konkretność i niestrudzona energia. Nic dziwnego zatem, że Irena Grudzińska-Gross, jak i wielu innych historyków, uznała Aleksandra Weissberga-Cybulskiego za jednego z największych polskich intelektualistów.
Cytowałam już jego zdanie z listu (…): „Zakładałem warsztaty produkcyjne, nielegalne biznesy, łamałem wszystkie niemieckie prawa, przekupywałem ich i zdradzałem” Walczył bronią, która była mu dostępna. Nie poddał się. Wygrał.
Jak można się domyślić, Weissberg-Cybulski pisał o okresie okupacji hitlerowskiej w Polsce. Jednak na ogół niechętnie mówił o tamtych czasach, co skłoniło Irenę Grudzińską-Gross do odtworzenia jego biografii.
Jego książka otworzyła dla mnie zatrzaśnięte drzwi do stalinowskiej historii komunizmu; chciałam zobaczyć, co kryło się za jego milczeniem o pięcioletnim przebywaniu pod okupacją niemiecką. (…). Pytanie, jak udało mu się przeżyć okupację, ścigało go do końca jego dni.
Oczywiście, autorka miała na myśli wspomnianą już „Wielką czystkę”. Przyznam, że nie znałem tej książki. Ale od czego są różne księgarnie? Nabyłem więc ją, drogą kupna, i zabieram się do lektury. I jeszcze jedna osobista dygresja. Otóż Wielką karuzelę należy czytać uważnie – choćby ze względu na dużą liczbę prezentowanych w niej osób, niejednokrotnie posiadających podobnie brzmiące nazwiska, jak na przykład Weissberg, Weisselberg czy Weisskopf.
Tym bardziej warto wsiąść do tej dziejowej karuzeli, by poznać historię jednego z najwybitniejszych polskich intelektualistów, o którym większość z nas nie miała pojęcia.
- Irena Grudzińska-Gross, Wielka karuzela. Życie Aleksandra Weissberga-Cybulskiego
- Opieka redakcyjna: Karol Kleczka, Katarzyna Mach
- Adiustacja: Joanna Krukowska
- Korekta: Małgorzata Biernacka, Laura Możdżeń
- Projekt okładki: Michał Pawłowski
- Fotografia na okładce: Aleksander Weissberg-Cybulski z lewkiem. Z prywatnych zbiorów Józefa Czapskiego
- Łamanie: Piotr Poniedziałek
- Indeks: Artur Czesak
- Monografia przygotowana w ramach projektu finansowanego przez Naukowe Centrum Nauki
- Wydawca: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 2025
- ISBN 978-83-8367-210-6
