Historię można poznawać między innymi przez pryzmat powieści i dokumentów. Trzy przykłady prezentuje Roman Soroczyński.
W XXI wieku świat pędzi naprzód, a my żyjemy coraz szybciej, coraz bardziej intensywnie. Tymczasem są osoby, którzy namawiają do zwolnienia tempa, do szukania przeszłości swoich rodzin i miejscowości. Przypominają dawne fakty, które są istotnym tłem powieści i w ten sposób, poprzez wpływanie na naszą podświadomość, autorzy uczą nas historii. Dużo wiedzy wnoszą pasjonaci dokumentujący historię swojej okolicy. Bardzo cenię takich ludzi i z wielką przyjemnością sięgam do ich dorobku. Poniżej przedstawiam trzy książki związane z historią Warszawy.
Akcja pierwszej z nich, zatytułowanej Miasto łotrów, toczy się w XIX wieku. Po zamachu na cara Aleksandra II [13 marca 1881 r. w Petersburgu – przyp. RS] kapitan Władysław Abramowicz pada ofiarą czystek w carskich służbach. Dzięki koneksjom wuja Aleksieja dostaje ciepłą posadkę w policji prowincjonalnej Warszawy. Staruszek jednak ginie w tajemniczych okolicznościach i to Władek staje się głównym podejrzanym o nieudolne upozorowanie jego samobójstwa. Majątek po wuju dziedziczy młoda, niezwykle atrakcyjna wdowa po nim, cioteczka Halina, oraz jego dorastająca córka z pierwszego małżeństwa, kuzynka Zosia. Kapitan nie jest pewien, czy powinien je podejrzewać, czy chronić przed tajemniczym mordercą.
Autorką książki jest Weronika Wierzchowska – z urodzenia mieszczka, przez długie lata zatrudniona w wielkiej korporacji jako chemiczka. Obecnie zawodowo związana jest z malutką firmą kosmetyczną. Chwile niezajęte wymyślaniem i wytwarzaniem kremów, żeli i serum odmładzających poświęca córce, domowemu kucharzeniu oraz grzebaniu w starych książkach, które bardzo kocha. Zamiłowanie do dawnych historii próbuje połączyć z wymyślaniem własnych, tworząc opowieści o życiu kobiet: tych współczesnych i tych żyjących w dawnych czasach. Spod jej pióra wyszło niemal czterdzieści książek. Wśród nich jest cykl Z dziejów przytułku położniczego oraz trylogia, w skład której wchodzą: Panny fortuny, Żony ułanów i Matki zagubionych. Jej książka, Antykwariat cudzych wspomnień, była prezentowana na naszej stronie (zob. https://www.warszawa.pl/artefakty-wspomnien/). Ostatnio wydała Zapach po burzy, zaś Miasto łotrów – jak napisała na portalu społecznościowym – jest jej premierowym retrokryminałem.
Kapitan Władysław Abramowicz zostaje aresztowany przez Ochranę – tajną policję, która daje mu ultimatum: ma kilka dni na znalezienie mordercy lub stanie się kozłem ofiarnym. Zaczyna się walka z czasem. Władek musi pokonać labirynt intryg i spisków oplatających całą Warszawę, gdzie nikt nie jest tym, kim się wydaje. Powieść nabiera tempa i – niczym u Hitchcocka – po początkowej tragedii napięcie rośnie. Czytamy o kolejnych morderstwach, o przestępstwach na tle seksualnym oraz o handlu dziećmi. Na tym tle występują rozmaite manipulacje, nepotyzm, donosicielstwo, bezprawie i korupcja.
Dbanie o układy zapewniało przepływ informacji, utrwalanie więzi, tworzenie koterii i zwalczających się frontów… (…) Władek był świadom, jak to wszystko funkcjonuje i że też powinien nawiązywać znajomości, z czasem przyjaźnie, inaczej błyskawicznie zostanie wygryziony, zmielony i wypluty…
Nie mogę oprzeć się wrażeniu, że te zjawiska są „oczywistą oczywistością” w każdym czasie i w każdym społeczeństwie.
Ale wróćmy do Miasta łotrów. Piszę te słowa kilka dni po Święcie Kobiet. Tymczasem Władkowi wpojono…
… przekonanie, że oficerowie lejbgwardii są elitą imperium. Publiczne korzenie się i przyjmowanie połajań od kobiety im nie przystało, byłoby rysą na honorze.
Weronika Wierzchowska bawi się konwencją powieści. Każdy z jej bohaterów ma swoje tajemnice i ukryte motywy działania. Dopiero na końcowych stronach książki pokazują swoje prawdziwe oblicza. I ta zmienność zachowań bohaterów – w połączeniu z dynamiką i nieoczekiwanymi zwrotami akcji – jest dużym atutem retrokryminału utrzymanego w klimatach XIX-wiecznej Warszawy.
- Weronika Wierzchowska, Miasto łotrów
- Redaktor prowadzący: Michał Nalewski
- Redakcja: Maria Talar
- Korekta: Maciej Korbasiński
- Projekt okładki: Ilona Gostyńska-Rymkiewicz
- Zdjęcia na okładce: © Crazy Dark Queen/Adobe Stock // © Dar1930/Adobe Stock
- Łamanie: Ewa Wójcik
- Wydawca: Prószyński Media Sp. z o.o., Warszawa 2025
- ISBN 978-83-8391-040-6
Z kolei powieść Jubileusz, której autorem jest Łukasz Stach, prowadzi nas do początku drugiej dekady XX wieku. Carskie władze ówczesnej Warszawy zaczynają przygotowania do obchodów, przypadającej w 1913 roku, trzechsetnej rocznicy panowania dynastii Romanowów. Edward Krzemiński, uczeń gimnazjum i syn proletariusza, jeszcze nie zdaje sobie sprawy z nadchodzących zmian. Jego dni wypełniają nauka, sprzeczki z rodzeństwem oraz pierwsze młodzieńcze ekscesy. Dużą ich część zajmują także marzenia o dalekich wyprawach i o… Basi – dziewczynie z zamożnego rodu.
Łukasz Stach mieszka w Warszawie i jest kolejnym autorem, o którym niewiele mogę powiedzieć. Zatem wracam do treści powieści.
Niespodziewane zaproszenie na urodziny Basi staje się dla Edka przepustką do świata pełnego luksusów, rubli oraz służby na każde zawołanie. Od tego momentu Krzemiński zaczyna szukać swojego miejsca w znanym sobie świecie, choć nie ma pojęcia, że ten za chwilę zniknie… A my krążymy po Warszawie, która miała…
… swoje zamożniejsze i biedniejsze części: elitarne Krakowskie Przedmieście i ubogą starówkę, robotnicze obrzeże i biedne portowo-rybackie Powiśle.
Młodzi ludzie przeżywają swoje pierwsze miłości, dorastają i zmagają się z własnymi problemami. Okazuje się, że matka Edka ma coraz bardziej uwidaczniające się objawy neurotyczne i domowa terapia już nie pomaga.
Łukasz Stach umiejętnie wplata nie tylko fakty historyczne, ale i naukowe z ówczesnego okresu: podczas lekcji fizyki omawiano artykuł przedstawiający stosunkowo świeżą szczególną teorię względności Einsteina i umożliwiającą zapis jej równań czasoprzestrzeń Minkowskiego [teorie zostały sformułowane, odpowiednio, w latach 1905 i 1907 – przyp. RS].
Bohaterowie powieści sami doszli do wniosku, że żyją w ciekawych czasach. Mnie osobiście zafascynowała wyprawa młodych ludzi do podwarszawskich miejscowości. Jechali ponad godzinę, po czym wyskakiwali z pociągu obok stacji Utrata. Obecnie Utrata jest częścią Piastowa, który jest oddalony od Warszawy o kilkanaście minut jazdy pociągiem SKM. Sądzę, że wiele osób korzystających z obecnych udogodnień komunikacyjnych nie zdaje sobie sprawy, jak to wyglądało nieco ponad sto lat temu. Równie ciekawe są wspomnienia pierwszych zakładów przemysłowych w tamtej okolicy:
Fabryki fajansu, ołówków, zakłady chemiczne czy wreszcie wielkie Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego czyniły z Pruszkowa „stolicę” regionu – regionu robotniczego, rozwijającego się jakby na przekór Warszawie, tuż pod jej „nosem”.
A jak wypadło świętowanie tytułowego jubileuszu?
Warszawiacy w trakcie obchodów jubileuszu Domu Romanowów w większości pozostali w domach lub wyjechali za miasto.
Przyznam, że bardzo podobała mi się zaproponowana przez Łukasza Stacha w Jubileuszu wędrówka po Warszawie i okolicach w obliczu wydarzeń, które na zawsze zmieniły naszą stolicę.
- Łukasz Stach, Jubileusz
- Redakcja: Maria Bickmann-Dębińska
- Korekta: Anna Grabarczyk
- Okładka: Grzegorz Araszewski
- Ilustracje: Alicja Lampa
- Skład: Michał Kacprowicz
- Wydawca: Wydawnictwo Novae Res, Gdynia 2024
- Wydawnictwo Novae Res należy do grupy wydawniczej Zaczytani.
- ISBN 978-83-8373-209-1
Trzecia z prezentowanych książek nie jest powieścią. Zawiera za to bardzo osobiste opowieści i rozmowy. Historia Znikania. Targówek Fabryczny jest efektem półtorarocznej, społecznej pracy ponad 20 osób. Została zrealizowana w partnerstwie Centrum Kultury i Aktywności w Dzielnicy Targówek wraz z Towarzystwem Przyjaciół Warszawy Oddziałem Targówek Fabryczny Mieszkaniowy i Zacisze.
Zgromadzony materiał, pokazał ciekawą historię robotniczej części Warszawy, z której wywodzą się m.in. muzycy jazzu klasycznego, jak Henryk Majewski i Marek Dobrowolski.
Jest to pozytywna opowieść o szanującej się społeczności, przetykana zabawnymi wspomnieniami np. o jeździe na nartach i sankach z tunelu niedokończonego metra. Jest to opowieść o ulicach, które zniknęły; zanim to się wydarzyło, zostały plenerami filmowymi w klasykach, jakimi są seriale „Stawiam na Tolka Banana”, czy „Alternatywy 4”. Znalazły się wspomnienia o zespole bigbitowym, za którym szalały tłumy na praskich parkietach. Przeczytamy o roli wyjątkowych pedagogów w kształtowaniu nie tylko gustów muzycznych, ale i dbałości o pamięć o Powstaniu Warszawskim, a także o małej ekologii realizowanej już na poziomie przedszkola.
Targówek Fabryczny jest wyjątkową częścią miasta – jedyną, która miała według planu urbanistów zmienić swoje przeznaczenie i w swojej pierwotnej formie zniknąć z powierzchni miasta. Historia tej części Warszawy jest stosunkowo mało znana. Dzięki tej publikacji patrzymy na nią z perspektywy ludzi – świadków świata, który zniknął. Znakomitym uzupełnieniem tych relacji są zdjęcia (w tym lotnicze), dokumenty i mapy.
Jak napisałem powyżej, współautorzy książki pracowali przy niej społecznie. Bardzo cenię takie osoby, dlatego nie przywiązuję wagi do pewnych błędów stylistycznych. To drobiazg w porównaniu ze znaczącymi efektami poznawczymi publikacji!
Łatwo się domyślić, że – mimo dofinansowania Miasta Stołecznego Warszawy – Historia Znikania. Targówek Fabryczny została wydana w niewielkiej ilości egzemplarzy. Mam jednak informację, że książka trafiła do Biblioteki Narodowej oraz do Biblioteki Publicznej w Dzielnicy Targówek. Jej twórcy chcą również kontynuować tradycję zapoczątkowaną przed II wojną światową, przez prezydenta Stefana Starzyńskiego, kiedy warszawscy uczniowie otrzymywali książki traktujące o historii naszego miasta. Dlatego część nakładu trafiła do bibliotek szkół biorących udział w projekcie Varsavianistycznej Szkoły prowadzonej przez Towarzystwo Przyjaciół Warszawy.
A to jeszcze nie koniec. Na bazie 15 godzin zgromadzonych nagrań powstaje słuchowisko. Muzykę do niego skomponował i przekazał jako swój wkład Mateusz Walach, aranżer i twórca Orkiestry Kameralnej Silesian Art Collective. Nagrania te trafią do Archiwum Historii Mówionej, prowadzonego przez Muzeum Warszawskiej Pragi – partnera projektu.
Mieszkam na Targówku Mieszkaniowym – blisko Targówka Fabrycznego. Z tym większym podziwem i z ogromną przyjemnością chłonąłem opowieści przedstawione w Historii Znikania…
- Historia Znikania. Targówek Fabryczny – praca zbiorowa
- Pomysł: Aleksandra Stelmach-Ossowska
- Redakcja: Robert Sobiecki, Aleksandra Stelmach-Ossowska, Towarzystwo Przyjaciół Warszawy Oddział Targówek Fabryczny Mieszkaniowy i Zacisze.
- Produkcja: Centrum Kultury i Aktywności w Dzielnicy Targówek // Towarzystwo Przyjaciół Warszawy Oddział Targówek Fabryczny Mieszkaniowy i Zacisze.
- Korekta: Aleksandra Wieczorkiewicz, Łukasz Własiuk
- Projekt i oprawa graficzna: PLUPART Katarzyna Sundmann
- Ilustracje: Zbiory rodzinne autorów // Centralne Archiwum Wojskowe // Biuro Geodezji i Katastru m.st. Warszawy
- Wydawca: Towarzystwo Przyjaciół Warszawy Oddział Targówek Fabryczny Mieszkaniowy i Zacisze, Warszawa 2024
- ISBN 978-83-973483-0-1
- Projekt finansuje Miasto Stołeczne Warszawa
- Patron merytoryczny: Muzeum Warszawy
- Partnerzy wspierający: na_prawa Warszawa, Szkoła Podstawowa Nr 58 w Warszawie
