76. rocznica specjalnej operacji bojowej „Kutschera”

Konferencja w Pałacu Staszica, prezentacja oryginalnych pamiątek po ludziach akcji, badania georadarowe w Pałacu, spacer śladami akcji z przewodnikiem.

Tuż przed 76. rocznicą wykonania akcji na Kutscherę przez spadkobierców zetowych idei (Związku Młodzieży Polskiej „Zet”), w części podziemi Pałacu Staszica zostaną przeprowadzone bezinwazyjne badania georadarowe, których celem jest odnalezienie Archiwum Związku Młodzieży Polskiej „Zet”.

Odbędzie się również konferencja z odziałem naukowców, prezentacja pamiątek po uczestnikach i organizatorach oraz spacer z przewodnikiem śladami akcji.

Organizatorzy:

• Stowarzyszenie imienia Bolesława Srockiego,
• Pierwsza Społeczna Szkoła Podstawowa w Gdyni,
• Stowarzyszenie In gremio,
• Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie,
• Zakład Działalności Pomocniczej PAN,
• Instytut Archeologii i Etnologii PAN,
• Wydział Inżynierii Lądowej Politechniki Warszawskiej,
• Muzeum Gdańska,
• Arktour WHU

Akcja

Jesienią 1943 stanowisko dowódcy policji i SS na dystrykt warszawski objął Franz Kutschera. Zastąpił na nim Jürgena Stroppa – pacyfikatora powstania w getcie warszawskim. Kutschera zarządzał w Warszawie uliczne egzekucje, które skutecznie terroryzowały mieszkańców stolicy. Rozkaz zlikwidowania „kata Warszawy” wydał dowódca Kierownictwa Dywersji (Kedywu) Komendy Głównej AK Emil August Fieldorf „Nil”, zlecając przygotowanie akcji kompanii „Pegaz” – późniejszemu legendarnemu batalionowi „Parasol”. Z kolei dowódca „Pegaza” – cichociemny Adam Borys „Bryl” zdecydował, że bezpośrednimi wykonawcami będą żołnierze I plutonu dowodzeni przez Bronisława Pietraszewicza „Lota”. Pierwszą próbę wykonania akcji podjęto 28 stycznia 1944 – Kutschera nie pojawił się jednak tego dnia w komendanturze policji i SS przy Al. Ujazdowskich 23. Zginął dopiero 1 lutego. Akcja zlikwidowania „kata Warszawy” niemal od razu obrosła legendą.

Raport

Dopiero w 1993 roku odnaleziony został raport z akcji sporządzony przez Stanisława Huskowskiego Alego. Uważany wcześniej za nigdy niepowstały, podważał obowiązującą przez powojenne dziesięciolecia wersję zdarzeń z 1 lutego 1944 – utrwaloną w kulturze przez film Jerzego Passendorfera Zamach a także w opracowaniach naukowych potwierdzonych autorytetem dowódcy batalionu Parasol – Adama Borysa. W 2016 roku opublikowana została z kolei treść listu przewodniego dołączonego do raportu Alego i podpisanego pseudonimem Adama Borysa. Dokument ten potwierdza kwestionowaną wcześniej oryginalność i wiarygodność raportu z akcji. Każe jednocześnie postawić pytanie – dlaczego fakt powstania raportu z najważniejszej akcji przeprowadzonej przez oddział kierowany przez Adama Borysa, został przemilczany przez zmarłego dopiero w 1986 roku dowódcę.
Więcej na ten temat: [LINK].

Związek Młodzieży Polskiej „Zet”

był jedną z najważniejszych organizacji konspiracyjnych, działających pod zaborami. Konspiracyjny charakter działań „Zetu” – tak w okresie zaborów, jak i w dwudziestoleciu międzywojennym – utrudniał historykom badanie wpływu członków ZMP „Zet” na wydarzenia poprzedzające i towarzyszące odzyskiwaniu przez Polskę niepodległości. Szczególnie kłopotliwy był brak dostępu do dokumentów z archiwum organizacji, która oficjalnie nie występowała pod własnym szyldem. Gromadzenie archiwum „Zetu” zostało zlecone Stefanowi Szwedowskiemu oraz Tomaszowi Piskorskiemu – ten pierwszy zajmował się dokumentami z lat 1886-1921, Piskorski zbierał dokumentację od roku 1921 do wybuchu wojny. Część archiwum, która była w rękach Tomasza Piskorskiego została zniszczona w czasie Powstania Warszawskiego. O losach tej części archiwum, którą dysponował Stefan Szwedowski, wiadomo było tyle, że na początku okupacji została zamurowana na terenie Uniwersytetu Warszawskiego – jedno ze źródeł wskazywało na uniwersytecką bibliotekę. W spuściźnie Stefana Szwedowskiego przechowywanej w Dziale Rękopisów Biblioteki Narodowej w Warszawie odnaleziono relację Szwedowskiego z opisem okoliczności ukrycia archiwum. Podano w niej, że zaraz po ewakuowaniu go z mieszkania Szwedowskiego, trafiło do Pałacu Staszica a następnie zostało przekazane profesorowi Stanisławowi Poniatowskiemu i jego żonie Janinie, którzy z pomocą „zaufanego woźnego” zamurowali je w podziemiach Uniwersytetu Warszawskiego. Prof. Poniatowski był etnologiem a jego miejscem pracy w latach poprzedzających wybuch wojny był właśnie Pałac Staszica, gdzie mieściła się Katedra Etnologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Małżonkowie Poniatowscy nie przeżyli wojny.

Zaraz po wojnie Szwedowski poszukiwał archiwum „Zetu” korzystając z pomocy Zofii Lubeckiej (siostry Janiny Poniatowskiej), ale bezskutecznie.
Więcej na ten temat: [LINK].

Konferencja

„Akcja na Kutscherę i tajemnice Pałacu Staszica”

30 stycznia 2020 godzina 15.00 – Pałac Staszica

• Tajemnice Pałacu Staszica
  dr hab. Hanna Krajewska
  Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie
• Akcja na Kutscherę w świetle dokumentów – kontrowersje i perspektywy badawcze
  Waldemar Stopczyński
  Stowarzyszenie im. Bolesława Srockiego,
  Pierwsza Społeczna Szkoła Podstawowa w Gdyni
• Archiwum Zetu – techniczne aspekty poszukiwań
  dr Anna Lejzerowicz
  Wydział Inżynierii Lądowej Politechniki Warszawskiej

Moderator: dr Janusz Marszalec – Muzeum Gdańska

Poszukiwania Archiwum

Tuż przed 76. rocznicą wykonania akcji na Kutscherę przez spadkobierców zetowych idei w części podziemi Pałacu Staszica zostaną przeprowadzone bezinwazyjne badania georadarowe, których celem jest odnalezienie Archiwum Związku Młodzieży Polskiej „Zet”.
W badaniach weźmie udział młodzież z Pierwszej Społecznej Szkoły Podstawowej w Gdyni.
(30 stycznia o godzinie 14.00 stworzona zostanie dla dziennikarzy możliwość zejścia do podziemi Pałacu Staszica i obserwacji ostatniej części badań georadarowych z udziałem młodzieży z Gdyni.)

Pamiątki

Po konferencji zaprezentowane zostaną oryginalne pamiątki po organizatorach i dowódcach akcji „Kutschera” pochodzące z archiwów rodzinnych:

• Bronisława Pietraszewicza „Lota”
  członka żoliborskiej grupy „Petu”, dowódcy I plutonu kompanii „Pegaz”, dowódcy akcji na Kutscherę.
• Jana Kordulskiego „Żbika”
  członka żoliborskiej grupy „Petu”, pierwszego zastępcy dowódcy akcji na Kutscherę, w powstaniu warszawskim – jako inwalida bez ręki – w kwatermistrzostwie batalionu „Parasol”.
• Stanisława Huskowskiego „Alego”
  organizatora żoliborskiego kręgu „Petu”, zastępcy dowódców w akcjach „Kutschera” i „Koppe”.
• Jerzego Zborowskiego „Jeremiego”
  kierownika żoliborskiej grupy „Petu”, uczestnika akcji pod Arsenałem, zastępcy dowódcy kompanii „Agat”/”Pegaz” i później batalionu „Parasol”; w godzinach popołudniowych 1 lutego 1944 dowodził tzw. „akcją szpitalną”, polegająca na wyprowadzeniu ze Szpitala Przemienienia Pańskiego rannych podczas porannej walki „Lota” i „Cichego”.
• Bolesława Srockiego
  członka władz „Zetu”, mentora środowiska okupacyjnego „Petu”, redaktora „Biuletynu Informacyjnego”, doradcy politycznego szefa sztabu ZWZ-AK, współpracownika Aleksandra Kamińskiego – autora „Kamieni na szaniec”.

Spacer śladami akcji

30 stycznia 2020 godzina 18.00

Spacer rozpocznie się 30 stycznia 2020 (czwartek) o godzinie 18:00
na Placu Na Rozdrożu przed restauracją „Rozdroże”.
Spacer jest bezpłatny.

W trakcie spaceru organizatorzy przypomną historię oddziału Agat/Pegaz, opowiedzą też o innych operacjach specjalnych, które miały miejsce w tej okolicy. Będzie można porozmawiać o „Raporcie „Alego”” oraz właśnie trwających poszukiwaniach archiwum organizacji „ZET”. Postarają się przybliżyć związek uczestników akcji z tą organizacją oraz znaleźć również odpowiedzi na pytania:

• Gdzie „Kastor” stracił życie, ratując „Polluksa”?
• Co robił skrzypek w miejscu akcji bojowej i jaką grał melodię?
• Dlaczego czasem lepiej mieć bałagan w papierach niż słynny, niemiecki porządek?
• Co widział Adolf Hitler?
• Jak to możliwe, że sanitariuszka Małgorzatka mieszkała w niemieckiej dzielnicy przy tej samej ulicy, co Franz Kutschera?
• Czy można wziąć ślub… z trupem, a jeśli tak, to po co?
• Kto potwierdził tożsamość Franza Kutschery?
• Czyj ślub zakończył się wsypą i jakie były tego konsekwencje?
• Co zrobił wykonawca wyroku, gdy skazany, mimo trafienia serią ze „Stena” uciekał, a w pistolecie skończyła się amunicja?
• Czy można zastrzelić kogoś „niechcący” w czasie akcji i odnieść większy sukces, niż realizując cel?
• Gdzie odbyła się pierwsza operacja „Agatu”?
• Dlaczego „Agat” zmienił kryptonim na „Pegaz”.
• Ile czasu trwała najkrótsza operacja specjalna?