Różne tematy pod choinkę

Cztery książki – różne kraje, odmienne sytuacje. A jednak mają ze sobą coś wspólnego. Ku refleksji.

Zawsze, na przełomie listopada i grudnia, obiecuję sobie załatwienie na bieżąco dwóch spraw. Pierwsza – to wysłanie przynajmniej kilku kartek świątecznych, a druga – to polecenie Czytelniczkom i Czytelnikom kilku książek jeszcze przed Mikołajkami. O ile pierwsze zadanie udało się zrealizować połowicznie, o tyle… pierwszy Mikołaj już odjechał! No cóż! Pozostaje mi wrzucić kilka książek do sań (lub – jak dalej będzie taka pogoda – do pojazdu kołowego) Mikołaja „Wigilijnego”. A jak „wrzucić”, to może by tak bez tematycznego doboru książek? Nie, tak nie róbmy! Nie pozwólmy, aby przypadkowo ukłuło nas żądło i nie moglibyśmy wspominać jednego z rodziców lub nie zauważyć pewnych zmian za oceanem.

Na razie pozostańmy w Europie. Autor powieści Studium przypadku, Graeme Macrae Burnet, zabiera nas do lat sześćdziesiątych w Londynie. Miasto swinguje, a umysły szaleją. Zmiany kulturowe sprzyjają rozwojowi psychoterapii, a ta staje się nie tylko pomocą dla zagubionych, ale też polem do nadużyć. Jedna z pacjentek Arthura Collinsa Braithwaite’a, kontrowersyjnego terapeuty, zachęcona przez niego do „zabicia własnego ja”, popełnia samobójstwo. Siostra zmarłej postanawia odkryć, na czym właściwie polegają ekscentryczne metody Braithwaite’a. Przybiera fikcyjną tożsamość i rozpoczyna z nim cykl spotkań, jednak nie spodziewa się, dokąd zaprowadzi ją to podwójne życie…

Graeme Macrae Burnet jest szkockim pisarzem. Studiował na University of St Andrews. Autor pięciu powieści, w tym wydanych po polsku Studium przypadku i Jego krwawe zamiary. Publikował w „The Guardian”, „The Observer” i „Le Monde”. Jego krwawe zamiary znalazły się w finale Nagrody Bookera, zdobyły Nagrodę Literacką szkockiego Saltire Society oraz otrzymały kilka nominacji, m.in. do nagrody literackiej przyznawanej przez „Los Angeles Times”. Książka Studium przypadku była nominowana do Nagrody Bookera, Dublińskiej Nagrody Literackiej i Nagrody Crown przyznawanej przez Stowarzyszenie Pisarzy Historycznych, a także znalazła się w finale Nagrody im. Gordona Burna i Nagrody im. Neda Kelly’ego. Znalazła się też wśród najlepszych książek 2022 roku w rankingu „New York Timesa” i została przełożona na kilkanaście języków.

Studium przypadku jest powieścią szkatułkową, dzięki czemu Graeme Macrae Burnet myli tropy, zaciera granicę między fikcją a rzeczywistością i łączy powagę z humorem. Z detektywistycznym zacięciem prowadzi literackie śledztwo. W prologu zaznacza, skąd czerpał inspirację. Otóż otrzymał od anonimowego nadawcy pięć pożółkłych zeszytów. Nie jest pewien prawdziwości ich treści, ale przyznaje:

Autorka snuła pasjonującą opowieść i choć sama odmawiała sobie talentu, trudno było nie dostrzec, że pisze ze swoistym biglem. Materiał był ułożony nieco chaotycznie, co w moim odczuciu tylko dodawało autentyczności jej przemyśleniom.

Autorka zeszytów, a zarazem bohaterka powieści, trafia na kozetkę psychoanalityka, Arthura Collinsa Braithwaite’a. Kluczem do jej psychiki jest nienawiść do zmarłej siostry i matki. Skąd się ona wzięła? Czy tylko z rywalizacji o miłość ojca? Łatwo pogubić się w wątkach tej powieści, ale to tylko mobilizuje do uważnego czytania jej. Tym bardziej, że trzyma ona w napięciu, niczym kryminał, w którym autor miesza tropy, i wciąga, jak najlepsza powieść psychologiczna. Warto również zwrócić uwagę, że – mimo, iż akcja powieści toczy się w latach sześćdziesiątych XX wieku – jej treść jest bardzo aktualna. Jednocześnie stawia ona każdej/każdemu z nas pytanie: czy wiem, kim naprawdę jestem? Nie bez kozery zatem powieść Studium przypadku została nominowana do Nagrody Bookera.

• Graeme Macrae Burnet, Studium przypadku
• Przełożył: Łukasz Witczak
• Opieka redakcyjna: Tomasz Zając
• Redakcja: Sandra Proć
• Korekta: Jędrzej Szulga/d₂d.pl, Ewa Ostafin/ d₂d.pl
• Projekt okładki: Kamil Rekosz
• Projekt typograficzny, redakcja techniczna i skład: Robert Oleś
• Wydawca: Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2025
• ISBN 978-83-8396-071-5

Tak się składa, że drugą omawianą książkę, Żądło Paula Murraya  też przetłumaczył Łukasz Witczak. I już mógłbym dodać, że mamy wspólny mianownik! Ale nie tylko….

Ta głośna książka przez wielu krytyków została okrzyknięta najlepszą powieścią ostatnich lat. Autorowi przyniosła liczne nagrody, między innymi Eason Novel of The Year oraz Nero Gold Prize. Znalazła się też w finale Nagrody Bookera.

Niegdyś zamożnych Barnesów poznajemy w chwili, gdy globalny kryzys finansowy pogrzebał ich majątek. Materialna katastrofa pociąga za sobą emocjonalną – upadek lukratywnego biznesu Dickiego odsłania grę pozorów, w której uczestniczyli wszyscy bohaterowie.

Mieszkańcy prowincjonalnego miasteczka zastanawiają się, czy o bankructwie salonu samochodowego nie zadecydował przypadkiem pierwiastek moralny. Tymczasem żona byłego potentata, Imelda, za młodu najpiękniejsza dziewczyna w całym hrabstwie, udaje przed sąsiadami, że wszystko jest w porządku, choć w domu rozgrywa się dramat. Córka Barnesów, Cass, utalentowana poetka i najlepsza uczennica w klasie, zamiast uczyć się do matury, raz po raz upija się na umór. Jej młodszy brat, PJ, boi się przyznać rodzicom, że ma za małe buty, i marzy o tym, by uciec z domu. Coraz bardziej ucieka też jego ojciec, który spędza czas w lesie z miejscowym renegatem, budując schron przed rzekomo zbliżającą się apokalipsą. Wszyscy zadają sobie pytanie o swoje miejsce w życiu i o to, dlaczego sprawy potoczyły się tak źle. Nikt jednak z nikim nie rozmawia, każdy chowa swojego trupa w szafie, a scalić rodzinę próbuje tylko mały PJ. Czy mu się to uda, skoro żadna z bliskich mu osób nie dopuszcza do głosu swoich uczuć?

Paul Murray jest irlandzkim pisarzem. Studiował literaturę angielską na Trinity College i uzyskał tytuł magistra twórczego pisania na Uniwersytecie Wschodniej Anglii. Jest autorem czterech powieści, a także scenariusza do filmu Metal Heart  w reżyserii Hugh O’Conora. Książki Murraya spotkały się z wielkim uznaniem: An Evening of Long Goodbyes znalazła się m.in. w finale Whitbread First Novel Award, Skippy Dies była nominowana do Nagrody Bookera, a The Mark and the Void uhonorowano Bollinger Everyman Wodehouse Prize. Żądło to jego najnowsza powieść i pierwsza wydana po polsku.

Paul Murray bywa określany odpowiedzią Dublina na Jonathana Franzena. Żądło jest bowiem rozległą realistyczną sagą, w której dysfunkcje rodziny Barnesów stanowią zwierciadło słabości całego społeczeństwa. Perspektywa każdego z bohaterów – córki Cass, syna PJ-a, matki Imeldy i ojca Dickiego – jest tutaj oddana z empatią, składając się na misterną, trzymającą w napięciu opowieść, od której nie sposób się oderwać i której zaskakujące zakończenie pozostaje z nami na długo.

Między bohaterami toczą się dziwne gry.

Doszli w swojej relacji – Dickie i jego córka – do takiego punktu, w którym Cass może być przy nim szczęśliwa, tylko jeśli da mu odczuć swoją wyższość. Nie wystarczy już dawać jej rzeczy, przychylać nieba, być zawsze gotowym do pomocy. Cass jest zadowolona dopiero wtedy, kiedy zdoła obnażyć taką czy inną słabość ojca…

Z kolei Dickie bawi się w apokalipsę z jednym ze swoich znajomych. Po co? Czy jest to groteskowa ucieczka od narastających kłopotów?

Żądło nie ma prologu. Natomiast przed Podziękowaniami autor zamieścił jedno zdanie:

Z miłości. Robisz to z miłości.

Czy naprawdę jesteśmy zrobić wszystko w imię miłości? Na to pytanie każda osoba musi odpowiedzieć oddzielnie. Może książka, którą wielu krytyków określiło jako wybitną, a „Książki. Magazyn do czytania” uznał za jedną z dziesięciu najlepszych książek 2025 roku, pomoże nam w poszukiwaniu odpowiedzi?

• Paul Murray, Żądło
• Przełożył: Łukasz Witczak
• Redakcja: Sandra Trela / d₂d.pl
• Korekty: Beata Marzec / d₂d.pl, Kinga Kosiba / d₂d.pl
• Projekt okładki: Marta Konarzewska / konarzewska.pl
• Projekt typograficzny, skład i redakcja techniczna: Robert Oleś
• Fragment wiersza W.H. Audena 1 września 1939 w przekładzie Stanisława Barańczaka
• Wydawca: Wydawnictwo Filtry Sp. z o.o., Warszawa 2025
• ISBN 978-83-68180-32-9

Trzecia z prezentowanych książek sprawia mi drobny (ale jakże miły!) kłopot. Otóż Tatuś autorstwa Moniki Helfer jest… drugim tomem autobiograficznego tryptyku rodzinnego. A jak tryptyk, to wypadałoby przeanalizować wszystkie trzy części. Tymczasem, o ile wiem, nie ma jeszcze trzeciego tomu – przynajmniej . Ale jest pierwszy, noszący tytuł Hałastra. Zajrzyjmy na chwilę do tej mikropowieści, która została opublikowana przez Wydawnictwo Filtry w 2023 roku. Autorka cofa się do września 1914 roku, czyli wybuchu Wielkiej Wojny, która naznaczyła początek małżeństwa jej dziadków. To ich głównie dotyczy ta historia, utkana z rodzinnych przekazów, domysłów, pytań i wątpliwości. Josef i Maria Moosbruggerowie żyli z siódemką dzieci poza granicą wsi, na samym skraju przysiółka, tam, gdzie ziemia była ugorem.

Mówiono na nich die Bagage, czyli hałastra. Nazwa wzięła się od ciężarów przenoszonych kiedyś na barkach, bo ojciec i dziadek Josefa byli najemnymi tragarzami, czyli ludźmi, którzy nigdzie nie przynależą, nie mają porządnego dachu nad głową, ciągną od zagrody do zagrody, pytają o pracę, a latem znoszą do stodół rolników większe od człowieka bele siana; to był najniższy ze wszystkich zawodów, gorszy nawet od parobka.

Monika Helfer opublikowała wiele powieści, opowiadań, sztuk teatralnych i książek dla dzieci. Jednak to właśnie Hałastra przyniosła jej prawdziwy rozgłos: zarówno uznanie krytycznoliterackie, jak i sukces czytelniczy. Otrzymała za nią Literacką Nagrodę Schubarta oraz Literacką Nagrodę Europy Wschodniej Angelus. Z kolei jej powieści Schau mich an, wenn ich mit dir rede (Patrz na mnie, kiedy do ciebie mówię) i Tatuś nominowano w latach 2017 i 2021 do prestiżowej Niemieckiej Nagrody Książkowej. Za swoją twórczość otrzymała m.in. Austriacką Nagrodę Literacką, szwajcarską Nagrodę Miasta Solothurn oraz Nagrodę im. Johanna Petera Hebla.

Głównym bohaterem powieści Tatuś autorka czyni swojego ojca. Cofa się do czasów własnego dzieciństwa i młodości. Josef, mąż Grete, córki pięknej Marii, którą znamy z Hałastry, był człowiekiem o wielu twarzach: czuły tatuś, ale i nieprzystępny patriarcha, bibliofil, ale i książkoholik. To on nauczył przyszłą pisarkę miłości do czytania i wpoił jej uważność na słowa. Z kolejnych dyskretnych przybliżeń wyłania się mężczyzna niespodziewanie barwny i zagadkowy, biedny, ale z szerokim gestem, ciężko doświadczony przez życie, jednak nieprzestający szukać w nim własnego miejsca. Mimo tych przybliżeń autorka stwierdza w końcowej części książki:

Czułam ciarki. Pomyślałam, że nie znam naszego ojca. I to wcale a wcale.

Ileż razy tak właśnie jest? Niby wiemy o naszych bliskich dużo, a w rzeczywistości – poza standardowymi pytaniami – rzadko próbujemy ich poznać, dowiedzieć się, co czują w takiej czy innej sytuacji.

Monika Helfer we właściwy sobie sposób przetasowuje odrębne płaszczyzny czasowe, aby stworzyć gęsty i wielowymiarowy portret pokolenia powojennych rodziców oraz ich dzieci – kontynuując tym samym historię „swojej hałastry”. Tatuś to przejmująco osobista opowieść o raju utraconym, sezonie w piekle i odzyskanym życiu. O radości, jaką można odnaleźć w cieniu katastrofy, gdy nie tracimy z oczu piękna i nie gasimy w sobie czułości. Jeśli taką katastrofą jest czyjaś śmierć, to też chciałbym – jak bohater książki – radośnie umrzeć wśród książek.

• Monika Helfer, Tatuś
• Przełożył: Arkadiusz Żychliński
• Opieka redakcyjna: Dariusz Sośnicki
• Redakcja: Dariusz Sośnicki
• Korekty: Agata Górzyńska-Kielak / d₂d.pl, Karolina Górniak-Prasnal / d₂d.pl
• Projekt okładki: Marta Konarzewska / konarzewska.pl
• Projekt typograficzny, skład i redakcja techniczna: Robert Oleś
• Wydawca: Wydawnictwo Filtry Sp. z o.o., Warszawa 2025
• ISBN 978-83-68180-40-4

Byliśmy w Londynie, w Irlandii i w Austrii. Przenieśmy się zatem, w ślad za Katherine Stewart, za ocean. W książce Wyznawcy władzy. Religijny fundamentalizm i polityka w USA ujawnia ona gęstą sieć wpływów, która oplotła Amerykę. Tworzą ją: liderzy Kościołów ewangelikalnych, działający na ich rzecz aktywiści, biznesmeni, lobbyści oraz pracownicy think tanków. Cel? Zmiana Stanów Zjednoczonych w państwo wyznaniowe.

To już dawno przestała być nisza. Chrześcijańscy nacjonaliści, wspierani przez miliarderów, kształtują dziś główny nurt amerykańskiej polityki. Ich postulaty dotarły do Kongresu i Białego Domu. Żądają wpływu na różne obszary życia społecznego: zakazu aborcji, przyzwolenia na bicie dzieci, ograniczenia praw mniejszości.

Katherine Stewart jest amerykańską dziennikarką. Zajmuje się przede wszystkim kontrowersjami związanymi z wolnością religijną, rosnącą popularnością religijnego nacjonalizmu oraz kwestią rozdziału Kościołów od państwa. Karierę reporterską rozpoczęła w „The Village Voice”, a od 2011 stale współpracuje z „The New York Times”. Publikowała również m.in. w „The New Republic”, „The Guardian”, „The American Prospect”, „The Nation”, „The Atlantic”, „The Daily Beast”, „Newsweeku”, „The Rolling Stone”, „The New York Observer” i „The New York Review of Books”. Autorka książek The Good News Club, Money, Lies, and God oraz Wyznawcy władzy, za którą otrzymała główną nagrodę w kategorii non-fiction od Religion News Association oraz Nagrodę im. Morrisa D. Forkoscha. Reportaż Wyznawcy władzy stał się również inspiracją dla filmu dokumentalnego God & Country w reżyserii Dana Partlanda.

Autorka wykonała olbrzymią pracę. Przemierzyła Stany od Kalifornii po Karolinę Północną. Rozmawiała z uczestnikami marszów pro-life, uczestniczyła w konwentach skrajnej prawicy, śledziła przepływy pieniędzy i międzynarodowe sojusze. Sięgnęła także do historii – przedstawiła sylwetki pierwszych ewangelikalnych radykałów i pokazała ich długi marsz przez instytucje.

Podczas czytania książki „ucieszyłem się”, że mam dorosłe dzieci. Dlaczego? Dlatego, że gdybym – jako człowiek wierzący – miał stosować się do zaleceń religijnych pewnych facetów, to… nie znalazłbym u nich uznania. Przykładowo podaję dwie rady tych ludzi:

… jeśli dziecko jest nieposłuszne: należy chwycić jego mięsień czworoboczny. „Wystarczy ścisnąć.. i dzieciak pada na ziemię”.

Biblia uznaje rózgę za optymalne urządzenie do radzenia sobie z głupotą w dziecięcym sercu i najlepsze na nią lekarstwo. Tak, werbalna komunikacja również jest niezbędna, ale gdy pojawia się opór, przemowa bez klapsa to zdecydowanie za mało.

Okropne, prawda? Warto zatem sięgnąć po książkę Wyznawcy władzy, która jest wstrząsającym efektem dziennikarskiego śledztwa, ale też rzetelną próbą zrozumienia współczesnego świata i wskazania zagrożeń wynikających z fundamentalizmu oraz przestrogą w czasach, gdy religijni fundamentaliści coraz sprawniej poruszają się w politycznym mainstreamie. Czy autorce udało się? Na pewno otworzyła mi oczy na wiele spraw, a na to nigdy nie jest za późno.

• Katherine Stewart, Wyznawcy władzy. Religijny fundamentalizm i polityka w USA
• Przełożył: Jarek Westermark
• Opieka redakcyjna: Tomasz Zając
• Redakcja: Filip Fierek
• Konsultacja merytoryczna: dr Maciej Turek
• Korekta: Małgorzata Tabaszewska/d₂d.pl, Elżbieta Kok/ d₂d.pl
• Projekt okładki: Agnieszka Pasierska
• Fotografia na okładce: © Visions of America, LLC / Alamy Stock Photo / Indigo Images
• Projekt typograficzny, redakcja techniczna i skład: Robert Oleś
• Wydawca: Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2025
• ISBN 978-83-8396-110-1

Cztery różne książki, różne kraje, różne sytuacje i problemy. Rozejrzyjmy się jednak i zastanówmy się: czy tu i teraz nie widzimy podobnych wydarzeń i problemów – zarówno w skali państwa, jak i w bliskim otoczeniu?