Wolność ’44. Jaką lekcję przynosi nam dziś Powstanie Warszawskie?

Agnieszka Cubała prezentuje nową książkę o Powstaniu Warszawskim pytając jaką lekcję przynosi nam dziś powstanie.

Spotkanie autorskie poświęcone książce „Wolność’ ’44. Jaką lekcję przynosi nam dziś powstanie warszawskie?” odbędzie się w dzień premiery książki:

• 27 lipca 2023 r.
  godz. 19:00
• Faktyczny Dom Kultury
  ul. Gałczyńskiego 12
  Warszawa

 

Wolność stanowi wartość najwyższą. Jest fundamentem istnienia gwarantującym zachowanie godności i człowieczeństwa. Z myślą o  jej odzyskaniu i ocaleniu dla przyszłych pokoleń Powstańcy warszawscy 1 sierpnia 1944 roku chwycili za broń. Nie chcieli otrzymać wolności w podarunku, by wraz z „prezentem” nie narzucono im warunków  sprzecznych z interesami państwa i narodu. Jan Stanisław Jankowski powiedział: „Chcieliśmy być wolni i wolność sobie zawdzięczać”. Słowa te są kwintesencją czynu zbrojnego warszawiaków i hasłem przewodnim książki.

Publikacja powstała w oparciu o nieznane dokumenty, relacje i wywiady przeprowadzone przez autorkę. Stanowi swoiste kompendium wiedzy przygotowujące do dyskusji „Bić się czy nie bić”, tak aktualnej w obliczu toczącej się w Ukrainie wojny. Powstańcy warszawscy wielokrotnie przekonali się w sposób wyjątkowo dramatyczny i brutalny, że o wolność należy dbać, bo nie jest nam dana raz na zawsze. Przypominają nam o tym słowa Aliny Janowskiej, Haliny Paszkowskiej, Anny Swierczewskiej-Jakubowskiej, Danuty Szaflarskiej, Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Romana Bratnego, Juliusza Kuleszy, Andrzeja Romockiego.

Ci wyjątkowi ludzie opowiadają o militarnych, politycznych i psychologiczno-socjologicznych aspektach Powstania Warszawskiego; o charakterze narodowym Polaków; o alternatywnych scenariuszach zdarzeń, ale także o tematach trudnych i kontrowersyjnych. Pomagają odpowiedzieć na pytanie, jaką lekcję przynosi nam dziś Powstanie Warszawskie. Przypominają, że ten, kto nie zna historii, skazany jest na jej powtarzanie.

Najciekawsze zagadnienia

1. Oddychanie wolnością (odpowiedź na pytanie, czym była wolność’44)
2. Jak podejmowana była decyzja o rozpoczęciu walk w Warszawie? Kto miał ją podjąć, a kto najprawdopodobniej to zrobił? Kto wziął na siebie odpowiedzialność?
3. Kalendarium wydarzeń, które miały miejsce w lipcu 1944 roku
4. Międzynarodowe aspekty powstania warszawskiego: założenia polityki Wielkiej Brytanii, USA i ZSRR wobec Polski; pomoc dla walczących; powstanie warszawskie widziane oczyma mediów brytyjskich, amerykańskich i radzieckich latem 1944 roku
5. Czy Polska miała stać się 17 republiką?
6. Samodzielna Brygada Spadochronowa gen. Stanisława Sosabowskiego a powstanie warszawskie
7. Kontrowersje wokół tematu powstania warszawskiego
8. Kobiety w powstaniu warszawskim – dlaczego mówimy o nich znacznie rzadziej niż o mężczyznach i mniej znamy ich historię?
9. Czy zryw stolicy był/jest wydarzeniem ważnym tylko dla społeczności lokalnej (warszawskiej/mazowieckiej) czy też dla mieszkańców całego kraju? (Powstańcy urodzeni/związani ze Śląskiem, Małopolską, Wielkopolską, Kujawami, Pomorzem, Podkarpaciem, Lubelszczyzną, Podlasiem, a także uczestnicy walk, którzy osiedlili się na tzw. Ziemiach Odzyskanych i współtworzyli/organizowali tam struktury polskiego państwa)
10. Powstanie warszawskie na Pradze i w VII Obwodzie „Obroża” (Piaseczno, Pruszków, Ożarów Mazowiecki, Kampinos, Legionowo, Marki, Otwock i Rembertów) – dlaczego znacznie mniej znamy te historie?
11. Odwieczna dyskusja nad tematem „bić się czy nie bić”, a także nad sensem/bezsensem oraz skutkami i kosztami podjętej walki
12. Powstanie warszawskie a charakter narodowy Polaków
13. Hipotetyczne scenariusze rozwoju zdarzeń w sierpniu 1944 roku (Co by się wydarzyło, gdyby walka w stolicy zakończyła się sukcesem? Co by było, gdyby do walki w Warszawie nie doszło?)
14. Wywiady przeprowadzone przez autorkę pracy przynoszące odpowiedź na pytania:

• • Jak dziś możemy czerpać z doświadczeń Powstańców?
  • Jaką lekcję przynosi nam dziś powstanie warszawskie?
  • Jak zmieniło się postrzeganie powstania po wybuchu wojny radziecko-ukraińskiej?

Kontrowersje dotyczące Powstania

Z tematem zrywu stolicy związane są różnorodne kontrowersje, obejmujące nie tylko okoliczności podjęcia decyzji o rozpoczęciu walki, ale także kalkulację szans, odpowiedzialność za powstanie, jego ocenę i skutki, a nawet samą nazwę. O złożoności zagadnienia świadczy fakt, że spory na temat wydarzeń dziejących się kilkadziesiąt lat temu  nie ustały do dnia dzisiejszego i objęły także takie zagadnienia jak: pomniki, obchody kolejnych rocznic, prawo do zakładania opaski czy godne upamiętnienie kobiet zgwałconych i zamordowanych na Zieleniaku.

Przykładowe tematy sporów:

• Nazwa (powstanie sierpniowe, bitwa warszawska, powstanie warszawskie)
• Podjęcie decyzji o godzinie W (kto miał ją podjąć, a kto to faktycznie zrobił?)
• Czy porównanie powstania do obrony Warszawy w roku 1939 jest zasadne?
• Czy mogło dojść do spontanicznego wybuchu walk w mieście?
•  Jeśli powstanie pod względem politycznym było skierowane przeciw ZSRR, to dlaczego liczono na to, że Rosjanie nie zorientują się w tej intrydze i  przyjdą walczącym z pomocą?
• Jaką wiedzą dysponowały władze emigracyjne na temat miejsca RP na arenie międzynarodowej? Co zostało zatajone przed krajem i dlaczego?
• Powstanie białej i czarnej legendy powstania
• Czy powstanie uchroniło nas od losu 17 republiki radzieckiej?
• Pomniki poświęcone powstaniu warszawskiemu (pomnik Powstańców Warszawy, pomnik Małego Powstańca, sprawa pomnika mającego przypomnieć o dramacie kobiet zgwałconych i zamordowanych w bestialski sposób na Zieleniaku)
• Czy słowa „warszawskie dzieci pójdziemy w bój” dotyczą faktycznie dzieci czy po prostu młodych ludzi?
• Kobieca narracja Powstania (Dlaczego prawie wszyscy wiedzą kim był Tadeusz Komorowski, Leopold Okulicki, Tadeusz Pełczyński czy Antoni Chruściel, a mało kto potrafi odpowiedzieć na pytanie, jaką rolę odegrały wówczas Maria Wittekówna, Janina Karasiówna, Wanda Gertz czy Ludwika Łukaszewiczowa?)
• Używanie feminatywów (powstanka, żołnierka), pod którymi absolutnie nie podpisują się uczestniczki powstania warszawskiego
• Czy powstanie to temat jedynie warszawski i mazowiecki czy ogólnokrajowy  (uczestnicy powstania pochodzili z terenu całej II RP, a po wojnie wielu z nich przeniosło się na tzw. Ziemie Odzyskane, gdzie współtworzyli struktury polskiego państwa)

Podjęcie decyzji o rozpoczęciu walk

Przez dziesięciolecia o podjęciu decyzji dotyczącej wybuchu powstania warszawskiego mówiło się w taki sam sposób, podkreślając wagę wymienianych depesz między Londynem a Warszawą; spotkanie trzech generałów  (Tadeusza Komorowskiego, ps. Bór, Leopolda Okulickiego, ps. Kobra  i Tadeusza Pełczyńskiego, ps. Grzegorz), znaczenie codziennych odpraw Sztabu KG AK i rolę płk Antoni Chruściel, ps. Monter, który po południu 31 sierpnia 1944 roku przyniósł wiadomość o radzieckich czołgach widzianych w Radości, Miłości, Okuniewie i na Pradze.

Okazuje się, że głębsza analiza tematu, porównanie życiorysów głównych bohaterów dramatu, a zwłaszcza włączenie do ich grona płk Jana Rzepeckiego, ps. Prezes, czy też zwrócenie uwagi na kilka pozornie mniej istotnych wydarzeń sprawi, że odkryjemy zupełnie nowy obraz sytuacji. Przekonany się, że atmosfera, w której podejmowana była decyzja o godzinie W, przepełniona była manipulacjami, intrygami, personalnymi sporami, a nawet próbami dokonania zamachu stanu.

Bohaterami dramatu, który rozegrał się wówczas w Londynie i Warszawie w lipcu 1944 roku okazali się: Stanisław Mikołajczyk, gen. Kazimierz Sosnkowski,  gen. Tadeusz Komorowski,  gen. Leopold Okulicki, gen. Tadeusz Pełczyński, płk Antoni Chruściel, płk Jan Rzepecki, Jan Stanisław Jankowski i Kazimierz Pużak.

W ustaleniu faktów ważne były głosy pułkowników uczestniczących w odprawach Sztabu KG AK, Jana Nowaka Jeziorańskiego, przedstawicieli władz cywilnych związanych z Delegaturą Rządu na Kraj  i Radą Jedności Narodowej oraz wywiady czy nawet swego rodzaju śledztwa przeprowadzane przez historyków, wojskowych, dziennikarzy, politologów i pasjonatów tematu. Najczęściej dopiero w krzyżowym ogniu pytań ujawniane były informacje o kluczowym znaczeniu.

Większość decyzji dotyczących godziny W zapadała podczas odpraw Sztabu KG AK, które odbywały się od 20 do 31 lipca 1944 roku w stolicy. Niezwykle ważne okazały się również rozmowy kuluarowe i spotkania prywatne. Co ciekawe, najważniejszym (koniecznym), a w ostatecznym rozrachunku całkowicie pominiętym, warunkiem militarnym, od którego uzależniano rozpoczęcie walk w stolicy, miał stać się manewr radziecki z przyczółku pod Magnuszewem, oskrzydlający Warszawę od południa i sięgający 40 km na północny zachód, docierający na zachód od stolicy i zagrażający głównym arteriom komunikacyjnym i liniom kolejowym, potrzebnym Niemcom do odwrotu.  Warunek ten został ustalony dnia 28 lipca 1944 roku w gronie czterech oficerów:  gen. Leopolda Okulickiego, płk. Jan Rzepeckiego, płk. Kazimierza Iranka-Osmeckiego i płk Janusza Bokszczanina, a następnie zaakceptowany przez Sztab KG AK.

Oddychanie Wolnością

Pierwsze dni epopei powstańczej przepełnione są opowieściami o oddychaniu wolnością. Szalonym, młodzieńczym, pełnym radości, nadziei i optymizmu syceniu się nią, upajaniu, a nawet zachłystywaniu. Euforii, entuzjazmie, poczuciu ogromnego szczęścia –  emocjach i uczuciach, które trudno ubrać w słowa, by oddać ich wyjątkowy charakter i istotę. Wspominała o tym wielokrotnie sanitariuszka batalionu „Zośka”  – Anna Swierczewska-Jakubowska, ps. Paulinka, która na Woli po raz pierwszy zobaczyła swoich kolegów w mundurach, na dodatek w tak dużej grupie. To dawało poczucie siły i sprawczości.

Anna Swierczewska-Jakubowska, ps. Paulinka:

Wszyscy na ulicy z biało-czerwonymi opaskami – nieprawdopodobne to było, niezwykłe. A wokół rozentuzjazmowany tłum ludzi (…), starających się pomóc: częstując zupą, budując barykady, drąc prześcieradła na bandaże. Niebywała radość, coś, czego się nie da opowiedzieć. Wielki entuzjazm, wiara, że to jest nasz pierwszy dzień wolności i że okupacja się dla nas kończy. (…) Czuliśmy się wolni i mieliśmy nadzieję, że ta wolność będzie już trwać zawsze.

O podobnym doświadczeniu pisał Jan Nowak-Jeziorański, który wraz z tłumem przygodnie spotkanych ludzi śpiewał 2 sierpnia 1944 roku spontanicznie przez kogoś zaintonowaną „Warszawiankę”. Tak oddał panujący wówczas nastrój:

Jan Nowak-Jeziorański:

Ogarnia mnie uniesienie, jakiego nie doznałem nigdy przedtem i nigdy później.  Za tę jedną chwilę oddałbym całe życie. Czuję obecność tych spod Belwederu i Arsenału. Niewidoczni, są teraz z nami, wmieszani w ten radosny tłum. (…) Byliśmy znowu wolni na tym małym skrawku warszawskich ulic i domów, przed kilkunastu godzinami wydartych wrogowi własnymi siłami. Są wydarzenia i chwile, które przerastają w życiu człowieka wszystko inne.  Dla mnie takim momentem było i pozostanie na zawsze to, na co własnymi oczami patrzyłem wtedy na Świętokrzyskiej – w drugim dniu Powstania Warszawskiego.

Nastrój ten nie trwał tylko, tak jak twierdzą niektórzy, przez pierwsze godziny czy dni walki.  Jeremi Przybora, związany tak przed wybuchem wojny, jak w czasie okupacji z Polskim Radiem,  odnalazł swój zespół w drugim tygodniu zrywu. Udało mu się  ustalić, że jego koledzy nadają audycje z budynku Adrii dopiero 9 sierpnia 1944 roku. Dzień ten zapisał się w jego pamięci szczególnie:

Jeremi Przybora:

Najsilniejsze przeżycie patriotyczne, jakiego doznałem podczas Powstania, to ów pamiętny wieczór po moim zgłoszeniu się do Radia. Włócząc się wtedy po placu Napoleona i jego najbliższej okolicy wśród powiewających  biało-czerwonych sztandarów, słuchając tu i ówdzie śpiewanych patriotycznych pieśni, mijając grupki roześmianych  i szczęśliwych ludzi poczułem pierwszy raz po pięciu latach na tym skrawku niepodległej Warszawy zapach wolności, namacalne dotknięcie jakiegoś szczególnego rodzaju szczęścia. Nie mojego osobistego wyłącznie, lecz powszechnego, wszystkim wokół danego, zniewalającego szczęścia, które, jak dziś to pamiętam, tak naprawdę trwało tylko te kilka chwil wieczoru zapadającego nad żywym jeszcze i życia spragnionym, zaledwie draśniętym, ale jeszcze nie rannym, jeszcze śmiercią nie naznaczonym miastem.

O podobnym doświadczeniu opowiedział Juliusz Kulski, zastępca prezydenta Warszawy. Wspominając 63 dni walki stolicy stwierdził, że gdyby miał je podsumować jednym zdaniem, to brzmiałoby ono następująco:

Juliusz Kulski:

Czułem się wtedy wolny!

To był jedyny moment podczas prawie 6 lat wojny, kiedy  nie towarzyszył mu strach przed bezpośrednim zagrożeniem ze strony Niemców.

O jeszcze innym rodzaju wolności opowiedziała  Halina Paszkowska, ps. Lusia, po wojnie operatorka dźwięku w takich filmach jak: „Nóż w wodzie” czy „Zezowate szczęście”, a w czasie powstania łączniczka III Zgrupowania „Konrad”, walcząca na Powiślu,  w plutonie Rafałków. Zupełnie inaczej podchodziła do tematu wolności. Jako osoba pochodzenia żydowskiego przez prawie całą okupację musiała ukrywać swoją tożsamość. Dla niej każdy dzień przed godziną W oznaczał strach, niepewność i nieustanne poczucie zagrożenia. Nie wiedziała, czy wpadnie w ręce Niemców; co będzie jadła, gdzie będzie nocowała; czy ktoś jej nie zdradzi; czy za chwilę nie zostanie rozstrzelana. Wszystko zmieniło się 1 sierpnia 1944 roku.

Halina Paszkowska, ps. Lusia:

Kiedy wybuchło Powstanie, to był mój pierwszy dzień wolności. (…) Byłam na tych samych warunkach jak inni ludzie, nie byłam zaszczutym psem, na którego jest polowanie ze wszystkich stron. (…)  Te wszystkie strachy, które ludzie mieli, słusznie, do mnie nie docierały. Ja byłam szczęśliwa. (…) Czułam się wolna, bo dla mnie wolnością była każda sytuacja, w której mogę walczyć z moim wrogiem.

Spotkanie autorskie

poświęcone książce „Wolność’44 Jaką lekcję przynosi nam dziś powstanie warszawskie?” odbędzie się w dzień premiery książki:

• 27 lipca 2023 r.
  godz. 19:00
• Faktyczny Dom Kultury
  ul. Gałczyńskiego 12
  Warszawa

Agnieszka Cubała

to autorka 11 książek o powstaniu warszawskim.
Współpracowała z Muzeum Powstania Warszawskiego przy realizacji prac nad ekspozycją stałą tej placówki. Opracowała hasła do „Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powstania Warszawskiego”. Konsultowała dwa rozdziały polskiej edycji książki Normana Davisa „Powstanie’44”.

Za popularyzację tematu dwukrotnie otrzymała prestiżową  nagrodę Klio, odznakę „Zasłużony dla Warszawy”, medal „Orła Pęcickiego” i odznaczenie państwowe – srebrny Krzyż Zasługi. W maju 2023 (w dwudziestą rocznicę wydania pierwszej książki) założyła wydawnictwo „Agnieszka Cubała Moje Książki”

Jest autorką następujących publikacji:

1. „Ku wolności… Międzynarodowe, polityczne i psychologiczno-socjologiczne aspekty Powstania Warszawskiego” (2003);
2. 2.„Sten pod pachą, bimber w szklance, dziewczyna i… Warszawa Życie codzienne powstańczej Warszawy” (2015);
3. „Skazani na zagładę? 15 sierpnia 1944 Sen o wolności a dramatyczne realia” (2016);
4. „Igrzyska życia i śmierci Sportowcy w Powstaniu Warszawskim” (2018);
5. „Miłość’44” (2019);
6. „Piaseczno’44 Miasto i ludzie” (2019);
7. „Kobiety’44” (2020),
8. „Warszawskie dzieci’44” (2021);
9. „Artyści’44” (2022);
10. „Wielkopolanie’44” (2022)
11. „Wolność’44 Jaką lekcję przynosi nam dziś powstanie warszawskie?” (2023)