Masowe samobójstwo w Bunkrze Anielewicza

80 lat temu około 100 żydowskich powstańców, otoczonych przez Niemców, popełniło zbiorowe samobójstwo.

Ze względu na zbieżne losy obrońców bunkra Anielewicza i żydowskich powstańców otoczonych przez Rzymian w twierdzy Masada w 73 roku, bunkier nazywany jest również „warszawską Masadą”.

8 maja 1943 bunkier, w którym znajdowało się ok. 300 osób, został otoczony przez Niemców i kolaborujące z nimi oddziały Ukraińców.
Wezwano ich do poddania i część osób, głównie cywili, opuściła bunkier.

Żołnierze Żydowskiej Organizacji Bojowej, którzy pozostali w środku, próbowali podjąć walkę, jednak Niemcy użyli gazów bojowych.

Według relacji Tosi Altman, jednej z nielicznych osób, którym udało się wydostać się z bunkra przez szóste, nieodkryte przez Niemców wyjście, na wezwanie Arie Wilnera żydowscy bojowcy popełnili zbiorowe samobójstwo. Jeden z nich, Lutek Rotblat, najpierw zastrzelił swoją matkę, a następnie sam odebrał sobie życie.

Zginęło ok. 120 powstańców, w tym dowódca ŻOB Mordechaj Anielewicz ze swoją dziewczyną Mirą Fuchrer.

Przeżyło ok. 15 osób, m.in. Michał Rozenfeld, Tosia Altman, Jehuda Węgrower, Pnina Zalcman i Menachem Bigelman. Niektórzy z ocalałych wkrótce zmarli wskutek odniesionych ran lub zatrucia gazem, pozostali zginęli później po stronie „aryjskiej”.

Zasypany bunkier stał się jednocześnie zbiorowym grobem, gdyż po 1945 przy Miłej 18 nie przeprowadzono prac ekshumacyjnych.

W 1946 z inicjatywy Centralnego Komitetu Żydów Polskich z gruzów okolicznych domów w miejscu, w którym znajdował się bunkier, usypano kopiec (nazwany Kopcem Anielewicza) na którego szczycie ustawiono pamiątkowy kamień z napisem w językach: polskim, hebrajskim i jidysz o treści (pisownia oryginalna):

W tym miejscu 8 maja 1943 r. poległ śmiercią żołnierza komendant powstania w Getto Warszawy Mordechaj Anielewicz wraz ze sztabem Żyd. Org. Boj. i kilkudziesięcioma bojownikami żydowskiego ruchu oporu w walce przeciwko niemieckim okupantom.

W 2006 skwer wokół kopca został uporządkowany, a u jego podnóża, po prawej stronie od wejścia na teren upamiętnienia, ustawiono niewielki kamienny obelisk w kształcie ostrosłupa zaprojektowany przez Hannę Szmalenberg i wykonany przez rzeźbiarza Marka Moderau.

Na pomniku wyryto napis w językach polskim, angielskim i jidysz autorstwa Piotra Matywieckiego o treści:

Kopiec powstańców warszawskiego getta, usypany z gruzów ulicy Miłej, przed wojną jednej z najruchliwszych ulic żydowskiej Warszawy.

Tu, w ruinach bunkra przy Miłej 18, spoczywają członkowie sztabu Żydowskiej Organizacji Bojowej, wśród nich Mordechaj Anielewicz, dowódca powstania, inni bojowcy, a także osoby cywilne. 8 maja, po trzech tygodniach walki, otoczeni przez hitlerowców, zginęli lub odebrali sobie życie nie chcąc ginąć z ręki wroga. W getcie wybudowano kilkaset bunkrów. Wykryte i zniszczone stały się mogiłami. Chociaż nie ocaliły swoich mieszkańców są symbolem woli życia Żydów Warszawy. Bunkier przy Miłej 18 był największy w getcie. Poniosło w nim śmierć ponad stu bojowców. Tylko niektórzy znani są z imienia i nazwiska.

Tu spoczywają w miejscu swojej śmierci na znak, że cała ziemia jest ich grobem.

Na czołowej ścianie obelisku w trzech kolumnach umieszczono 51 nazwisk żydowskich powstańców, których tożsamość udało się ustalić.