Pierwsza tranzycja płci w Polsce w 1937 roku

W cyklu ”Stolica historii” opowieść o przedwojennych zmianach płci snuje dr hab. Robert Gawkowski.

Kolejny felieton pod wspólną nazwą: Stolica historii. Przedstawiają członkowie Towarzystwa Miłośników Historii w Warszawie, które są emitowane w każdą sobotę o 15:15, w nieco skróconej wersji, w Radiu Kolor.

Dzisiaj opowieść dr hab. Roberta Gawkowskiego o sportowych sławach, które nie tylko były interpłciowe, ale jedna z nich zmieniła płeć operacyjnie.

Podcast Radia Kolor jest pod tekstem.

Z cyklu:

Stolica historii. Przedstawiają członkowie
Towarzystwa Miłośników Historii w Warszawie.

Odcinek X:

Pierwsza tranzycja płci w Polsce
w 1937 roku.

Opowiada dr hab. Robert Gawkowski.

W przedwojennej Polsce popularna była nasza biegaczka Stanisława Walasiewicz. Sławiła Polskę zdobywając liczne laury, w tym medale olimpijskie. W niektórych kręgach po cichu plotkowano, że mieszkająca w Stanach Zjednoczonych Polka, tak naprawdę może być mężczyzną. Jednak Stella do końca życia nosiła się jak kobieta i za kobietę się uważała. Dopiero jej nagła śmierć w Cleveland w 1980 roku sprawiła, że musiał powstać raport koronera, a ten jednoznacznie stwierdził, że sławna sprinterka była obojnakiem

Inaczej potoczyły się losy znanej, choć nie tak sławnej sportsmenki jak Walasiewicz – Zofii Smętek. Smętkówna była 90 lat temu mistrzynią Polski w rzucie oszczepem i w tenisie stołowym. Mimo niewysokiego wzrostu, powszechnie brano ją za mężczyznę. Zosi dokuczało, że zbyt często, na zawodach pomyłkowo wysyłano ją do męskiej szatni.

Zofia Smętek (pierwsza z prawej) – podczas meczu lekkoatletycznego Polska-Niemcy, Drezno, 1935.

fot. NAC

W 1935 roku Walasiewicz i Smętek znalazły się w jednym klubie – w Warszawiance. Dla Zosi Smętek sprawiło to życiową zmianę. Za poradą znakomitego lekarza sportowego jakim był Stanisław Luxenburg, lekkoatletka skontaktowała się z chirurgiem prof. Henrykiem Beckiem. Jej wizyty u prof. Becka utrzymywano w tajemnicy. Jeszcze zimą 1937 r. Zofia zdobyła Mistrzostwo Kobiet w tenisie stołowym, a potem przez kilka miesięcy było o niej cicho. Aż w połowie kwietnia tegoż roku ukazało się w prasie odważne oświadczenie Zofii Smętek, o tym, że podda się operacji i zostanie mężczyzną. Po tym oświadczeniu było sporo szumu medialnego. Przeważały jednak głosy stonowane i pełne zrozumienia dla decyzji lekkoatletki. Chociaż były i takie jak np. w „Szpilkach”, gdzie sugerowano że plotki o operacji płci Zofii Smętek to chwyt reklamowy nowowydawanej wtedy książki Melchiora Wańkowicza pt. „Na tropach Smętka”.

Zofia Smętek w białej koszulce – jako reprezentantka Polski w meczu lekkoatletycznym z Japonią, Poznań, 1934.

fot. NAC

Tuż przed operacją pacjentkę odwiedził ksiądz, który ją wyspowiadał. Zaraz potem Zofię uśpiono. Zofia Smętek przestała istnieć a pojawił się za to Witold Smentek. Ta pierwsza w Polsce operacja tranzycji płci odbyła się 21 kwietnia 1937 roku w Szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie mieszczącym się do dziś przy placu Starynkiewicza.

Gwasz profesora Henryka Becka ''Oszczepniczka'' (1937) – Swoistą pamiątkę po pionierskiej operacji płci, zostawił też chirurg Henryk Beck, który operował. Profesor miał swoje hobby – malował wydarzenia, których był świadkiem. W 1937 r. namalował też obrazek pt: Oszczepniczka. W ten sposób uwiecznił swoją pacjentkę, która stała się mężczyzną.

fot. Archiwum RG

Witold Smentek po operacji powoli dochodził do siebie i jak sam przyznał, początkowo nie mógł się przyzwyczaić do nowej roli. Skarżył się, że brakuje mu męskich ubrań. Trudno też było przyzwyczaić się znajomym i rodzinie. Na zaakceptowanie Witolda Smentka potrzebowano czasu.

Wygląda na to, że w tym zdezorientowanym po tranzycji płci świecie, najszybciej odnalazło się … Wojsko Polskie. Już po paru miesiącach nowy męski obywatel RP dostał … bilet do wojska.

Okładka książki z historią Witolda Smentka wydana we Francji – ”Confession amoureuse de la femme qui devient homme recueillie par Marcel Allain” (”Pełne miłości wyznanie kobiety, która staje się mężczyzną”).

fot. le-rayon-populaire.com

Witold Smentek żył jeszcze prawie pół wieku. Do wojska nie poszedł, wojnę przeżył. Skończył studia historyczne i był przewodnikiem warszawskiego PTTK. Działał w Polskim Związku Tenisa Stołowego i w swojej Warszawiance. Zmarł śmiercią naturalną siedem lat przed zgonem Stanisławy Walasiewicz.

Zdjęcie Zofii Smętek (pierwsza z lewej) – z Przeglądu Sportowego – zamieszczone w książce ”Pełne miłości wyznanie kobiety, która staje się mężczyzną” wydaną we Francji.

fot. Archiwum RG

Więcej o historii Zofii Smętek (Witoldzie Smentku) także w artykule:

Na tropach Smętka i Smentka (1910-1983)

Dr hab. Robert Gawkowski.

Historyk i archiwista publikujący głównie o dziejach sportu w II RP.
Jest też znawcą historii Warszawy.
W 2014 roku za książkę „Krybar. Uniwersytet w cieniu powstańczych walk” otrzymał nagrodę KLIO.
W 2014-17 był członkiem Rektorskiego Komitetu Obchodów 200-lecia Uniwersytetu Warszawskiego.
Od 8 lat zasiada w jury konkursu varsavianów im. Hanny Szwankowskiej.
Członkiem Towarzystwa jest od 15 lat.
Od kwietnia 2022 jest prezesem TMH.