Królowa kanałów

Agnieszka Cubała, w cyklu ”Stolica historii”, opowiada o Natalii Sendys, ps. Zyta, powstańczej przewodniczce kanałowej.

Kolejny felieton pod wspólną nazwą: Stolica historii. Przedstawiają członkowie Towarzystwa Miłośników Historii w Warszawie, które są emitowane w każdą sobotę o 15:15, w nieco skróconej wersji, w Radiu Kolor.

Podcast Radia Kolor jest pod tekstem.

Z cyklu:

Stolica historii. Przedstawiają członkowie
Towarzystwa Miłośników Historii w Warszawie.

Odcinek XIV:

Natalia Sendys, ps. Zyta
królowa kanałów.

Opowiada Agnieszka Cubała.

Dzień dobry!
Nazywam się Agnieszka Cubała.
Bardzo się cieszę, że mogę dziś Państwu opowiedzieć o wyjątkowej kobiecie, 19-letniej warszawiance, studentce medycyny, która podczas Powstania Warszawskiego była łączniczką i przewodniczką kanałową. Nazywała się Natalia Sendys. Nosiła pseudonim „Zyta”. Przylgnął do niej przydomek „królowa kanałów”.

Natalia Sendys ''Zyta'', ''Zytka'' - królowa kanałów. – Na fotografii – pierwsza od lewej razem z Zuzanną Cichy i Jadwigą Kopaczewską na Nowym Świecie w dniu przyjęcia do Szkoły doc. Jana Zaorskiego w sierpniu 1942 (foto restaurowane GFP-GAN, źr lekarzepowstania.pl, NAC).

fot. NN

W podziemnych labiryntach czuła się lepiej i bezpieczniej niż na powierzchni.
Posiadała niesamowitą intuicję, która ułatwiała jej poruszanie się po podziemnych trasach. Zawsze wiedziała, w którą stronę pójść. Kiedy należy się zatrzymać i przeczekać. Dzięki temu uratowała dziesiątki powstańców.

Pomimo niewielkiego wzrostu i filigranowej postury, potrafiła z siebie wykrzesać wprost nadludzkie pokłady siły i determinacji. Poza tym była zawsze chętna do pomocy. Bez słowa sprzeciwu, wracała do kanałów, by odnaleźć tych, którzy zgubili drogę lub potrzebowali pomocy. Nawet, jeśli w kanałach trzeba było spędzić kilkanaście godzin.

Schemat kanału – Schemat kanału łączącego Stare Miasto z Żoliborzem i Śródmieściem (tablica pamiątkowej na pl. Krasińskich)

fot. Agnieszka Cubała

Jedna z jej koleżanek – „Karina”, tak opisała łączniczkę:

„Mała uparta „Zyta”, kędzierzawe półdiable, dzierżyła prym.
Znała wszystkie rozgałęzienia kanałów najniższych i najwęższych, wejścia we włazy jak swoją torebkę. Wiele razy prowadziła duże kolumny. Przez dziesięć godzin siedziała w kanale ciągnąc kabel. W najcięższych warunkach prowadziła odważnie, bezpiecznie, pewnie i niezawodnie, umiała utrzymać w długiej kolumnie karność i porządek, a nawet stłumić popłoch i panikę wśród idących”.

„Zyta” nie lubiła o sobie opowiadać. Uważała, że nie miała na swoim koncie jakiś szczególnych zasług, choć dwukrotnie odznaczono ją Krzyżem Walecznych. Była jedną z wielu. Pełniła po prostu swoją służbę najlepiej, jak potrafiła.

Właz do studzienki kanalizacyjnej – wejście do kanałów używanych przez Powstańców w czasie walki z Niemcami

fot. NN

Szczególnie trudny dla „Zyty” okazało się dzień, gdy jako przewodniczka kanałowa uczestniczyła w przeprawie Komendy Głównej Armii Krajowej dnia 25 sierpnia 1944 roku. Grupa była duża, mało zdyscyplinowana, nie specjalnie przyzwyczajona do tego, by słuchać rozkazów. Na dodatek jeden z oficerów był ranny. I to właśnie tej filigranowej 19-latce przypadło w udziale wesprzeć go swoim drobnym ramieniem. Podziemna trasa biegła od placu Krasińskich do ulicy Wareckiej. Potrzebowali na jej przejście kilku godzin.

Tego samego dnia okazało się, że potrzebni są kanalarze, którzy zanieśliby na Stare Miasto broń i materiały opatrunkowe. Wśród ochotników znalazła się oczywiście „Zyta”. Droga była jednak bardzo trudna. W kanałach musiała przedzierać się przez tłum ludzi. Szła pod prąd. Kiedy nie chciano jej zrobić miejsca, mówiła, że niesiemy granaty. To zawsze skutkowało. W kanałach dochodziło wówczas do dantejskich scen. Nie lepiej było przy włazie znajdującym się na placu Krasińskich. Tłum oczekiwał w kilometrowej kolejce na możliwość zejścia do kanałów. Ludzie o mało się nie stratowali. Niektórzy ginęli w wyniku niemieckiego ostrzału.

Plac Krasińskich - zdjęcie nad studzienką kanału łączącego Stare Miasto z Żoliborzem i Śródmieściem

Plac Krasińskich obecnie – zdjęcie nad studzienką kanału łączącego Stare Miasto z Żoliborzem i Śródmieściem

fot. arch. autorki

Dnia 2 września 1944 roku Stare Miasto upadło.
A Natalia Sendys, królowa kanałów, ze względu na swoją drobną posturę, nie zdołała się dopchać do włazu kanałowego i przedostać się do Śródmieścia. Bezradna, osamotniona, skazana na łaskę lub niełaskę wroga przeszła przez piekło, jakie zgotowali tam powstańcom i ludności cywilnej Niemcy.

Udało jej się przetrwać Powstanie, drogę do Pruszkowa i obóz pracy.
Do śmierci jako lekarka służyła kolejnym pokoleniom warszawiaków.

Pomnik Kobietom Powstania Warszawskiego – na placu Krasińskich w Warszawie, autorstwa Moniki Osieckiej.

fot. arch. autorki

Agnieszka Cubała

Pasjonatka historii Powstania Warszawskiego, autorka 11 książek, a miedzy innymi:

„Sten pod pachą, bimber w szklance, dziewczyna i… Warszawa. Życie codzienne powstańczej Warszawy”;
„Skazani na zagładę? 15 sierpnia 1944 Sen o wolności a dramatyczne realia”;
„Igrzyska życia i śmierci. Sportowcy w Powstaniu Warszawskim”;
„Miłość’44”;
„Piaseczno’44. Miasto i ludzie”;
„Kobiety’44”,
„Warszawskie dzieci’44”;
„Sportowe dzieje Piaseczna”.

Opracowała hasła autorskie do „Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powstania Warszawskiego”, konsultowała dwa rozdziały polskiej edycji książki Normana Davisa „Powstanie’44”; współpracowała z Muzeum Powstania Warszawskiego przy realizacji prac nad ekspozycją stałą placówki.

Za popularyzację tematu dwukrotnie otrzymała prestiżową nagrodę Klio w kategorii varsaviana, a także odznakę „Zasłużony dla Warszawy”, medal „Orzeł Pęcicki” i srebrny Krzyż Zasługi.

Jest członkiem TMH od jesieni 2022 roku.