Dr Paweł Weszpiński, geograf i kartograf, opowiada o planie Warszawy, na którym brakuje ważnych obiektów.
Kolejny felieton pod wspólną nazwą: Stolica historii. Przedstawiają członkowie Towarzystwa Miłośników Historii w Warszawie, które są emitowane w każdą sobotę o 15:15, w nieco skróconej wersji, w Radiu Kolor.
Podcast Radia Kolor jest pod tekstem.
Z cyklu:
Stolica historii. Przedstawiają członkowie
Towarzystwa Miłośników Historii w Warszawie.
Odcinek XIII:
Osobliwy plan Warszawy z 1955 roku.
Opowiada dr Paweł Weszpiński.
Zwykło się mówić, że mapa jest to graficzny obraz powierzchni Ziemi, przedstawiony w zmniejszeniu, w sposób określony matematycznie, uogólniony i umowny, a w swej istocie obiektywny i prawdziwy. I choć właśnie ku takiej mapie zdążała w swych dziejach kartografia, to… nie zawsze przekazywano prawdę o przestrzeni. Raz to z niewiedzy czy też za przyczyną zastosowania niedoskonałych z dzisiejszego punktu widzenia narzędzi, innym razem za przyczyną szczególnych celów opracowania, różnych motywacji autorów oraz działania cenzury. W tym ostatnim przypadku celowo wprowadzano albo zniekształcenia geometryczne, czyli deformacje kształtów i rozmiarów, albo zniekształcenia tematyczne, choćby poprzez ukrywanie obiektów istniejących i dorysowywanie fikcyjnych.
Wśród XX-wiecznych planów Warszawy chyba najbardziej wyrazistym przykładem celowych zniekształceń, zarówno geometrycznych jak i tematycznych, jest Plan dzielnic centralnych m.st. Warszawy z 1955 roku wydany w skali ok. 1:21 000. W skali, choć mówienie o niej jest tu trochę na wyrost. A przynajmniej mówienie o jednej skali, ponieważ w różnych miejscach planu mamy do czynienia z różnymi, tak zwanymi skalami miejscowymi. Jeden centymetr na mapie odpowiada, zależnie od miejsca, długości od 180 do ponad 220 metrów w terenie.
Plan wydało Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych (PPWK), niemal monopolista na ówczesnym polskim rynku map, planów i atlasów, przedsiębiorstwo utworzone „na gruzach” upaństwowionej lwowskiej Książnicy-Atlas, przeniesionej po II wojnie światowej do Wrocławia. Plan powstał okazji Międzynarodowego Festiwalu Młodzieży i Studentów o Pokój i Przyjaźń, który 31 lipca a 14 sierpnia 1955 roku zgromadził w Warszawie blisko 25 tysięcy uczestników z niemal całego świata oraz około 150 tysięcy osób z Polski. Po latach izolacji kraju festiwal stał się oknem na świat i niespodziewaną chwilą swobody.
Plan dzielnic centralnych właściwie nie powinien powstać. Mapę traktowano jako zagrożenie, jako wskazówkę dla wroga, w efekcie czego od 1950 roku nie wydano żadnego planu Warszawy, choć miasto przechodziło dynamiczne przemiany urbanistyczne. Utajnianie map było wyimaginowaną koniecznością ówczesnego państwa i całego bloku wschodniego. Było, mimo że obsesyjne ukrywanie tego, co oczywiste w miejskiej przestrzeni, daleko wykracza poza granice absurdu.
Przygotowany dla uczestników bogaty program kulturalny, sportowy i, rzecz jasna, ideologiczno-propagandowy wymagał poruszania się po mieście. Stąd za wydaniem Planu dzielnic centralnych przemawiał brak aktualnego planu Warszawy. Na wcześniejszych planach nie znajdziemy ani Trasy WZ (dziś Aleja „Solidarności”), ani prostokątnego placu Feliksa Dzierżyńskiego (wcześniej był tam trójkątny pl. Bankowy, dziś plan ponownie nosi nazwę p;. Bankowy), ani ul. Marcelego Nowotki (dziś gen. Władysława Andersa) biegnącej skośnie do dawnej, znanej, ważnej lecz wyrugowanej z przestrzeni miasta ul. Nalewki. Na wcześniejszych planach nie znajdziemy też budowli-symboli ówczesnego miasta: Stadionu Zlotowego, czyli Stadionu Dziesięciolecia Manifestu Lipcowego, (dziś znajduje się w tym miejscy tu Stadion Narodowy), Cmentarza Mauzoleum Żołnierzy Radzieckich oraz przede wszystkim Pałacu Kultury i Nauki.
Przywołanym wcześniej zniekształceniom geometrycznym, do których należą deformacje odległości (widoczne w zmiennej skali) oraz deformacje kątów pod którymi przecinają się pokazane na planie ulice, towarzyszą zniekształcenia tematyczne. Należy do nich wyjątkowe potraktowanie obiektów kolejowych. Na planie znajdujemy nazwy dworców, którym nie towarzyszą sygnatury pokazujące ich położenie. Położenie dworców poznajemy więc jedynie „mniej więcej” (wystarczy, by dopytać się miejscowego przechodnia). Co zaś szczególnie kuriozalne, nie pokazano też przebiegu linii i mostów kolejowych. Brak torów maskują dodatkowo fikcyjne ulice, przebiegające w miejscu usuniętych torów. Zabiegi takie miało uchronić strategiczne obiekty Warszawy przez zachodnim wrogiem.
W 1955 roku powstał plan Warszawy, który nie miał prawa powstać.
Dr Paweł E. Weszpiński
geograf i kartograf. Absolwent Katedry Kartografii na Wydziale Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego. Tytuł magistra uzyskał po przygotowaniu pracy Koncepcja Atlasu Historycznego Warszawy, zaś stopień doktora nauk o Ziemi w zakresie geografii na podstawie dysertacji Dzieje i analiza dawnych planów Warszawy.
Zainteresowaniami naukowymi obejmuje dawne plany Warszawy i historię kartografii Warszawy, kartografię historyczną miast oraz toponomastykę Warszawy. Od 2013 roku pracownik Muzeum Warszawy, gdzie jako kustosz dyplomowany jest kuratorem Gabinetu map i planów Warszawy wystawy głównej.
Członek eksperckiego Zespołu Nazewnictwa Miejskiego (m.st. Warszawy), w tym w kadencji 2019–2022 przewodniczący Zespołu, członek Zespołu Historii Kartografii przy Instytucie Historii Nauki PAN.
Należy do Komisji Geografii Historycznej Towarzystwa Miłośników Historii.
Podcast Radia Kolor
3:40 min.
(kliknij logo)
Zobacz też inne odcinki cyklu:
- Lista odcinków: [LINK]
