0

Pierwsze samorządowe znaczki pocztowe o tematyce warszawskiej

Kasowniki warszawskiej poczty miejskiej z 1915 roku
Kasowniki warszawskiej poczty miejskiej – z 1915 roku
fot. jacek Kosmala

Jeszcze przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości, ukazały się znaczki pocztowe, tzw. doręczeniowe, o tematyce warszawskiej.

Wydane były we wrześniu 1915 r.  roku przez instytucję samorządową, Komitet Obywatelski Miasta Warszawy, na potrzeby Poczty Miejskiej w Warszawie.

Poczta Miejska w Warszawie

Tu trzeba wyjaśnić, czym była Poczta Miejska w Warszawie.
Niemcy rozpoczęli okupację Warszawy po pokonaniu Rosjan w sierpniu 1915 roku. We wrześniu otworzyli urząd pocztowy, który jednak nie zajmował się dostarczaniem poczty do adresatów. Po ewakuacji urzędników poczty rosyjskiej pozostało niemal 30000 niedostarczonych przesyłek, dochodziła bieżąca poczta i należało pilnie rozwiązać ten problem. Istniejący od sierpnia 1914 roku, jako instytucja samorządowa, Komitet Obywatelski Miasta Warszawy (KOMW) próbował tą sprawę załatwić przy pomocy harcerzy i uczniów. Pertraktowano z Niemcami i uzyskano zgodę na utworzenie Poczty Miejskiej powołując się na nie do końca prawdziwy fakt, że poczta miejska działała już pod koniec okupacji rosyjskiej. Poczta Miejska miała swoją siedzibę razem z niemieckim urzędem pocztowym, najpierw w budynku dawnego Banku Międzynarodowego Petersburskiego przy ul. Mazowieckiej 7, a ostatecznie w budynku przy placu Wareckim, na rogu ul. Świętokrzyskiej. Zajmowała się dostarczaniem do adresatów korespondencji przysłanej do Warszawy, za tę usługę pobierano opłatę w zależności od rodzaju i wagi przesyłki. Fakt pobrania opłaty potwierdzano naklejając znaczek Poczty Miejskiej na przesyłce i kasując znaczek stemplem pocztowym.

Pierwsze znaczki Poczty Miejskiej w Warszawie

23 września 1915 roku wprowadzono do obiegu dwa znaczki:

  • 5 gr, czarnoniebieski na tle zielonkawym lub brunatnym, przedstawiający godło Warszawy w XVI wieku (fot.1),
    Fot. 1 - 5 gr, czarnoniebieski na tle zielonkawym lub brunatnym, przedstawiający godło Warszawy w XVI wieku
    Fot. 1 – 5 gr, czarnoniebieski na tle zielonkawym lub brunatnym, przedstawiający godło Warszawy w XVI wieku
    fot. Jacek Kosmala
  • 10 gr, czerwony na tle piaskowym (znane są różne odcienie czerwieni i tła), przedstawiający orła polskiego z XVI wieku (fot.2).
    Fot. 2 - 10 gr, czerwony na tle piaskowym (znane są różne odcienie czerwieni i tła), przedstawiający orła polskiego z XVI wieku

Znaczki zostały zaprojektowane przez Edwarda Trojanowskiego, profesora warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych. Ze względu na krótki czas wykonania znaczków, profesor wykorzystał wizerunki herbu Warszawy i orła polskiego z ilustracji przedstawiającej widok panoramiczny Warszawy z końca XVI stulecia z książki Theatrum Urbium praecipuarum mundi (Kolonia1613). Ilustracja ta była wówczas szczególnie popularna pośród warszawiaków (fot.3 z książki Polskie Znaki Pocztowe, 1966). Na znaczkach znalazł się napis K.O.M.W. i rok wydania 1915.

Fot. 3 - Widok panoramiczny Warszawy z końca XVI stulecia z książki Theatrum Urbium praecipuarum mundi (Kolonia1613) (fot. z książki Polskie Znaki Pocztowe, 1966)
Fot. 3 – Widok panoramiczny Warszawy z końca XVI stulecia z książki Theatrum Urbium praecipuarum mundi (Kolonia1613) (fot. z książki Polskie Znaki Pocztowe, 1966)
fot. Jacek Kosmala

Druk litograficzny znaczków wykonano w firmie Jana Cotty, mieszczącej się przy ul. Kapucyńskiej 7. Ze względu na pośpiech, formy drukarskie były niedokładne i wykazują wiele usterek druku, dlatego paradoksalnie znaczki były przez filatelistów chętnie zbierane, bo kolekcjonerzy lubią szukać znaczków z usterkami (!). Nakład pierwszego znaczka wynosił 263 tysiące, a drugiego 1 666 tysięcy. Druk wykonany był w kilku nakładach, posiada więc wiele odcieni kolorów.

Znaczki wprowadzono do obiegu w dniu otwarcia Poczty Miejskiej bez żadnego zarządzenia. Znaczki o nominale 5 groszy przeznaczone były do opłaty za dostarczenie druków, kartek i listów. Zaraz po wprowadzeniu tych znaczków zorientowano się, że w obiegu nie ma monet 5 groszowych, wobec czego znaczki sprzedawano od początku po 6 groszy. Znaczki o nominale 10 groszy przeznaczone były do opłaty za dostarczenie listu expressem lub telegramu.

Kolejne znaczki poczty miejskiej
przedrukowe (7 wydań od 2. do 8.)

Aby nie było nieporozumień między listonoszami a adresatami, na znaczki o nominale 5 gr zaczęto od początku nanosić nową wartość 6 groszy stempelkami gumowymi, w kolorach niebieskim, czerwonym, lila lub czarnym. Tak powstały nowe znaczki 6 gr/5 gr (wydanie 2., fot. 4), których zachowało się niewiele i są poszukiwane przez filatelistów.

Fot. 4 - znaczki o nominale 5 gr i nowa wartość 6 groszy nanoszona stempelkami gumowymi
Fot. 4 – znaczki o nominale 5 gr i nowa wartość 6 groszy nanoszona stempelkami gumowymi
fot. Jacek Kosmala

Od 30 września zaczęto stosować gumowe stemple z nową wartością 6 groszy w ramce, w kolorach czerwonym, czerwonoliliowym lub czarnym i w ten sposób powstały nowe znaczki wydania 6 gr/5 gr (wydanie 3., fot. 5), których nakład nie jest znany, ale na pewno był stosunkowo niewielki.

Fot. 5 - znaczki o nominale 5 gr i nowa wartość 6 groszy w ramce nanoszona stempelkami gumowymi
Fot. 5 – znaczki o nominale 5 gr i nowa wartość 6 groszy w ramce nanoszona stempelkami gumowymi
fot. Jacek Kosmala

13 października 1915 roku wprowadzono do obiegu znaczek 5 gr z typograficznym nadrukiem w postaci dwóch cyfr 6, wykonanym w warszawskiej firmie Rubiszewski i Wrotnowski. Istnieją dwie odmiany nadruku, różniące się wielkością cyfry 6 (wydanie 4., tzw. duże szóstki, fot. 6). Nakład tego znaczka wynosił 118 tysięcy.

Fot. 6 - znaczek 5 gr z typograficznym nadrukiem w postaci dwóch cyfr 6, wykonanym w warszawskiej firmie Rubiszewski i Wrotnowski
Fot. 6 – znaczek 5 gr z typograficznym nadrukiem w postaci dwóch cyfr 6, wykonanym w warszawskiej firmie Rubiszewski i Wrotnowski
fot. Jacek kosmala

W listopadzie poczta miejska zmniejszyła opłatę za dostarczanie druków do 2 groszy. Powstała konieczność wykonania odpowiednich znaczków. Na znaczku o nominale 10 gr wykonano nadruk typograficzny w znanej już firmie Rubiszewski i Wrotnowski w postaci dwóch cyfr 2 – (wydanie 5., tzw. duże dwójki, fot. 7). Nakład wynosił 92 tysiące.

Fot. 7 - znaczek o nominale 10 gr z wykonanym nadrukiem typograficznym w znanej już firmie Rubiszewski i Wrotnowski w postaci dwóch cyfr 2
Fot. 7 – znaczek o nominale 10 gr z wykonanym nadrukiem typograficznym w znanej już firmie Rubiszewski i Wrotnowski w postaci dwóch cyfr 2
fot. Jacek Kosmala

Zapotrzebowanie na znaczki było duże, zapasy znaczków się kończyły, więc 22 listopada 1915 roku wprowadzono do obiegu nowe znaczki 6 gr/5 gr (wydanie 6., tzw. „małe szóstki”, fot. 8). Wykorzystano istniejące matryce znaczka podstawowego w drukarni Jana Cotty. Znaczek wydrukowano w kolorze zielonym na tle piaskowym w nakładzie 720 tysięcy.

Fot. 8 - nowe znaczki 6 gr lub 5 gr (tzw. „małe szóstki”), do których wykorzystano istniejące matryce znaczka podstawowego w drukarni Jana Cotty
Fot. 8 – nowe znaczki 6 gr lub 5 gr (tzw. „małe szóstki”), do których wykorzystano istniejące matryce znaczka podstawowego w drukarni Jana Cotty
fot. Jacek Kosmala

18 grudnia 1915 roku wykonano kolejny nadruk litograficzny 2 grosze na znaczku za 10 groszy w postaci dwóch cyfr 2 (wydanie 7., tzw. małe dwójki, fot. 9). Wykorzystano częściowo istniejące znaczki, częściowo wykonano nowy nakład w drukarni Jana Cotty. Nakład wyniósł 308 tysięcy.

Fot. 9 - nadruk litograficzny 2 grosze na znaczku za 10 groszy w postaci dwóch cyfr 2
Fot. 9 – nadruk litograficzny 2 grosze na znaczku za 10 groszy w postaci dwóch cyfr 2
fot. Jacek kosmala

Ostatnie 8. wydanie przedrukowe weszło do obiegu 2 lutego 1916 roku. Składało się z dwóch znaczków 2 gr/10 gr (fot. 10) i 6 gr/5 gr (fot.11). Do cyfr nowego nominału dodano gwiazdki zakrywające starą wartość. Wykonano nowe znaczki drukiem litograficznym w firmie Jana Cotty w trzech nakładach odpowiednio 1 913 tysięcy i 3 117 tysięcy.

Fot. 10 - znaczki 2 gr. lub 10 gr. i 6 gr. lub 5 gr., gdzie do cyfr nowego nominału dodano gwiazdki zakrywające starą wartość
Fot. 10 – znaczki 2 gr. lub 10 gr. i 6 gr. lub 5 gr., gdzie do cyfr nowego nominału dodano gwiazdki zakrywające starą wartość
fot. Jacek Kosmala
Fot. 11 - znaczki 2 gr. lub 10 gr. i 6 gr. lub 5 gr., gdzie do cyfr nowego nominału dodano gwiazdki zakrywające starą wartość
Fot. 11 – znaczki 2 gr. lub 10 gr. i 6 gr. lub 5 gr., gdzie do cyfr nowego nominału dodano gwiazdki zakrywające starą wartość
fot. Jacek Kosmala

 

Wydanie pomnikowe
nie wprowadzone do obiegu

Będące w obiegu znaczki ze względu na pośpiech ich wykonania pozostawiały wiele do życzenia pod względem artystycznym. W październiku 1915 roku profesor Trojanowski przygotował projekty nowych znaczków, które w listopadzie przedstawiono władzom niemieckim do zatwierdzenia. Były to cztery znaczki:

  • 2 gr w kolorze brunatnym na piaskowym tle, przedstawiający Kolumnę Zygmunta III Wazy na tle dachów Starego Miasta (fot.12),

    Fot. 12 - znaczek za 2 gr w kolorze brunatnym na piaskowym tle, przedstawiający Kolumnę Zygmunta III Wazy na tle dachów Starego Miasta
    Fot. 12 – Fot. 12 – znaczek za 2 gr w kolorze brunatnym na piaskowym tle, przedstawiający Kolumnę Zygmunta III Wazy na tle dachów Starego Miasta
    fot. Jacek Kosmala
  • 6 gr w kolorze zielonym na szaropiaskowym tle, przedstawiający syrenę w herbie Warszawy (fot.13),

    Fot. 13 - znaczek za 6 gr w kolorze zielonym na szaropiaskowym tle, przedstawiający syrenę w herbie Warszawy
    Fot. 13 – znaczek za 6 gr w kolorze zielonym na szaropiaskowym tle, przedstawiający syrenę w herbie Warszawy
    fot. Jacek Kosmala
  • 10 gr w kolorze czerwonym na piaskowym tle, przedstawiający orła (fot. 14),

    Fot. 14 - znaczek za 10 gr w kolorze czerwonym na piaskowym tle, przedstawiający orła
    Fot. 14 – znaczek za 10 gr w kolorze czerwonym na piaskowym tle, przedstawiający orła
    fot. Jacek Kosmala
  • 20 gr w kolorze ciemnoniebieskim na piaskowym tle, przedstawiający pomnik króla Jana III w Warszawie (fot.15).

    Fot. 15 - znaczek za 20 gr w kolorze ciemnoniebieskim na piaskowym tle, przedstawiający pomnik króla Jana III w Warszawie
    Fot. 15 – znaczek za 20 gr w kolorze ciemnoniebieskim na piaskowym tle, przedstawiający pomnik króla Jana III w Warszawie
    fot. Jacek Kosmala

Niemieckie władze Warszawy nie tylko nie zgodziły się na wprowadzenie do obiegu nowych znaczków, ale zażądały wycofania wszystkich znaczków Poczty Miejskiej. Władze Komitetu Obywatelskiego długo negocjowały, aby maksymalnie opóźnić ten zakaz Także dlatego, że znaczki poczty miejskiej cieszyły się dużym zainteresowaniem kolekcjonerów i kupców filatelistycznych w kraju i za granicami, przynosząc spory zysk Komitetowi Obywatelskiemu. Przykładowo z wydania przedrukowego nr 6 na 308 tysięcy wydrukowanych znaczków, na przesyłki zużyto tylko ok. 37 tysięcy. Pozostałe znaczki trafiły do albumów kolekcjonerskich, bez wykonywania usługi, czysty zysk. Ostatecznie działaczom Komitetu udało się przedłużyć stosowanie znaczków do października 1916 roku. Wydrukowana we wrześniu seria pomnikowa trafiła do magazynu Poczty Miejskiej. Szczęśliwie została wykorzystana do przedruków pierwszego wydania Poczty Polskiej po odzyskaniu niepodległości, o czym pisałem dwa tygodnie temu. Od 20 października, do oznaczania wysokości opłat za doręczenie przesyłek, wprowadzono gumowe stempelki z określoną wysokością opłaty.

Znaczki podstawowe i przedruki wykonane drukiem są popularne i kosztują od kilku do kilkudziesięciu złotych, natomiast przedruki stemplami gumowymi mogą kosztować znacznie więcej. Ceny najlepiej sprawdzać na portalach aukcyjnych. Znaczki podstawowe i przedruki były fałszowane, najczęściej te ze stempelkami gumowymi, więc jeśli nie mamy odpowiedniej wiedzy, warto o oceną autentyczności poprosić eksperta Polskiego Związku Filatelistów.

Obieg pocztowy znaczków z przedrukami

Znaczki podstawowe o nominale 5 gr nie są znane użyte bez przedruku. Natomiast znaczki o nominale 10 gr były stosowane do opłacenia dostarczanych adresatom listów ekspresowych (był to powszechnie znany sposób natychmiastowego dostarczenia listu do adresata po jego nadejściu do urzędu pocztowego, poprzednik obecnego listu priorytetowego). Na fot. 16 opłata 20 gr na druku pocztowym potwierdzającym dostarczenie listu ekspresowego.

Fot. 16 - opłata 20 gr na druku pocztowym potwierdzającym dostarczenie listu ekspresowego.
Fot. 16 – opłata 20 gr na druku pocztowym potwierdzającym dostarczenie listu ekspresowego.
fot. Jacek kosmala

Na fot. 17 znaczek 6 gr/5 gr z nadrukiem gumowym 6 groszy, potwierdzający dostarczenie do adresata listu handlowego wysłanego z Frankenthall w Bawarii (niemiecki kraj związkowy, wydający własne znaczki). Ponieważ nadruk był dość prymitywny, znaczki bywały fałszowane. Tu autentyczność nadruku i znaczka potwierdza mały stempelek eksperta Antoniego Łaszkiewicza, profesora Uniwersytetu Warszawskiego.

Fot. 17 - znaczek 6 gr lub 5 gr z nadrukiem gumowym 6 groszy, potwierdzający dostarczenie do adresata listu handlowego wysłanego z Frankenthall w Bawarii (niemiecki kraj związkowy, wydający własne znaczki)
Fot. 17 – znaczek 6 gr lub 5 gr z nadrukiem gumowym 6 groszy, potwierdzający dostarczenie do adresata listu handlowego wysłanego z Frankenthall w Bawarii (niemiecki kraj związkowy, wydający własne znaczki)
fot. Jacek Kosmala

Na fot. 18A i 18B obie strony druku pocztowego przesłanego jako ekspres ze znaczkami opłaty doręczeniowej Poczty Miejskiej wydań przedrukowych 6 i 7 (razem 20 groszy). Autentyczność znaczków potwierdza stempelek niemieckiego eksperta Erwina Jungjohana, znawcy polskich znaczków.

Fot. 18A - strona druku pocztowego przesłanego jako ekspres ze znaczkami opłaty doręczeniowej Poczty Miejskiej wydań przedrukowych 6 i 7 (razem 20 groszy)
Fot. 18A – strona druku pocztowego przesłanego jako ekspres ze znaczkami opłaty doręczeniowej Poczty Miejskiej wydań przedrukowych 6 i 7 (razem 20 groszy)
fot. jacek Kosmala
Fot. 18B - strona druku pocztowego przesłanego jako ekspres ze znaczkami opłaty doręczeniowej Poczty Miejskiej wydań przedrukowych 6 i 7 (razem 20 groszy)
Fot. 18B – strona druku pocztowego przesłanego jako ekspres ze znaczkami opłaty doręczeniowej Poczty Miejskiej wydań przedrukowych 6 i 7 (razem 20 groszy)
fot. jacek Kosmala

Fot. 19 przedstawia handlowy druk pocztowy z Lipska do Warszawy. Dostarczenie do nadawcy opłacone znaczkiem 2 gr/10 gr wydania 8.

Fot. 19 - handlowy druk pocztowy z Lipska do Warszawy. Dostarczenie do nadawcy opłacano znaczkiem 2 gr lub 10 gr
Fot. 19 – handlowy druk pocztowy z Lipska do Warszawy. Dostarczenie do nadawcy opłacano znaczkiem 2 gr lub 10 gr
fot. Jacek Kosmala

Na fot. 20 widzimy formularz poczty niemieckiej, potwierdzający odbiór listu poleconego, opłacony znaczkiem 6 gr/5 gr wydania 8.

Fot. 20 - formularz poczty niemieckiej, potwierdzający odbiór listu poleconego, opłacany znaczkiem 6 gr lub 5 gr
Fot. 20 – formularz poczty niemieckiej, potwierdzający odbiór listu poleconego, opłacany znaczkiem 6 gr lub 5 gr
fot. Jacek Kosmala

Znaczki doręczeniowe były kasowane (tzn. unieważniane) kilkoma różnymi stemplami poczty miejskiej, które prezentuje fot. 21.

Fot. 21 - kilka różne stemple poczty miejskiej do kasowania (unieważniania) znaczków doręczeniowych
Fot. 21 – kilka różne stemple poczty miejskiej do kasowania (unieważniania) znaczków doręczeniowych
fot. jacek Kosmala

Znaczki Poczty Miejskiej w Warszawie cieszyły się dużym zainteresowaniem filatelistów, kolekcjonowane były zarówno czyste, nieużywane, jak i stemplowane, wycięte z listów lub kasowane grzecznościowo na przesyłkach tzw. filatelistycznych. Obecnie też są zbierane zarówno w Polsce, jak i poza jej granicami, głównie w Niemczech i USA.

Jacek Kosmala

Klub Zainteresowań PZF VARSAVIANA

Zobacz też

  • Pierwsze polskie znaczki o tematyce warszawskiej: [LINK]
9 grudnia 2020 20:00
[fbcomments]