Rzymską historię z pałacu w Nieborowie odkrywa Hanna Dzielińska z Towarzystwa Miłośników Historii.
50. felieton pod wspólną nazwą: Stolica historii. Przedstawiają członkowie Towarzystwa Miłośników Historii w Warszawie, które są już od ponad roku emitowane w każdą sobotę o 17:15, w nieco skróconej wersji, w Radiu Kolor.
Podcast Radia Kolor jest pod tekstem.
Tym razem tekst pisany i mówiony różnią się, więc warto poznać oba.
Z cyklu:
Stolica historii. Przedstawiają członkowie
Towarzystwa Miłośników Historii w Warszawie.
Odcinek L:
Głowa nie od parady
czyli tajemnica nieborowskiej Niobe
Opowiada Hanna Dzielińska
Hanka Warszawianka
Ta historia zaczyna się w II wieku naszej ery, nieopodal słynnej, biegnącej od Rzymu w kierunku południowym via Appia Antica. Tu swoją podmiejską rezydencję ma dwóch braci Kwintyliuszy – wpływowych postaci cesarskiego Rzymu. O ich bogactwie krążą legendy: są tu cenne tkaniny i mozaiki, wysmakowane dzieła sztuki i sprzęty domowe. I prawdopodobnie właśnie ta kolekcja staje się przyczyną ich zguby. Wprawdzie cesarz Kommodus oskarża ich o udział w spisku na swoje życie, ale arystokracja wie swoje – chciwy władca chce po prostu przejąć majątek konsulów. Tak czy inaczej zapada wyrok śmierci. Kurtyna.
Przenosimy się teraz do XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej. Czasy są burzliwe, wielka polityka niebawem dotknie każdego Polaka, a w jej cieniu toczy się damska rywalizacja o wpływy w dziedzinie kultury. Sybilla z Puław (Izabela Czartoryska) konkuruje z Artemidą z Arkadii czyli Heleną z Przeździeckich Radziwiłłową. Skupmy się tej drugiej. Właścicielka – wraz z mężem, Michałem Radziwiłłem – dóbr nieborowskich gromadzi imponującą kolekcję dzieł sztuki: obrazów, gemm, numizmatów i rzeźb. Jej dobre stosunki z rosyjską administracją i carskim dworem są wiedzą powszechną, nie dziwi zatem, że stojącą dziś w pałacowej sieni głowę Niobe miała otrzymać od przyjaciółki, carycy Katarzyny.
Podarunek to symboliczny: żona króla Teb Niobe była dumną matką siedmiu córek i siedmiu synów. Ale do czasu. Kiedy zaczęła drwić z Leto – matki zaledwie dwójki potomstwa, ta zemściła się na niej okrutnie. Apollo i Artemida, bo to one były dziećmi Leto, zastrzeliły z łuku czternaścioro dzieci Niobe, a ona sama stała się symbolem rozpaczy i nieutulonego bólu. Helena Radziwiłłowa też straciła kilkoro dzieci, choć uczciwie trzeba dodać, że dwie – już po otrzymaniu podarunku z Petersburga. A może był to zły omen? Skąd antyczna rzeźba wzięła się w Rosji? Długo utrzymywano, że została odnaleziona nad morzem Azowskim. Taką wersję też przekazał publiczności zafascynowany marmurową głową Niobe poeta Konstanty Ildefons Gałczyński. Znał ją dobrze, bo w okresie powojennym, gdy nieborowski pałac stał się czymś na kształt domu pracy twórczej Ministerstwa Kultury i Sztuki, poeta bywał w dawnej posiadłości Radziwiłłów. Bolejącej matce poświęcił cały poemat, którego rękopis można dziś oglądać w jego mazurskiej leśniczówce Pranie.
Skoro podróże w czasie tak dobrze nam wychodzą, ruszamy do XXI-wiecznego Rzymu. Jest rok 2005, archeolodzy wykopują marmurową 2-metrową damską figurę ubraną w chiton. Posąg nie ma głowy. Informacja o tym odkryciu prędko dociera do profesor Elżbiety Jastrzębowskiej, która przez wiele lat stała na czele polskiej stacji PAN w Wiecznym Mieście. Profesor Jastrzębowska, archelożka zajmująca się okresem paelochrześcijańskim, sprawnie łączy kropki: jest w końcu uczennicą legendy polskiej archeologii, profesora Kazimierza Michałowskiego. A on 1927 roku poświęcił nieborowskiej Niobe artykuł naukowy w prestiżowym berlińskim piśmie. Choć rzeźby – ta nieborowska i ta wykopana w Rzymie – różnią się kolorem, nos badaczki prowadzi prof. Jastrzębowską bezbłędnie. Gipsowy odlew nieborowskiej głowy Niobe wykonany na prośbę archeolożki rusza do Wiecznego Miasta i… bingo, okazuje się dalszym ciągiem wykopanej z ziemi figury.
Pora na uzupełnienie brakujących elementów opowieści: w XVIII wieku moda na antyk wyzwalała w ludziach drapieżne instynkty. Willa Kwintyliuszy padła ofiarę dzikich wykopalisk, a sama głowa – już wcześniej zapewne, choć tu pewności nie mamy – oddzielona od korpusu trafiła do warsztatu rzeźbiarza, który na zamówienie restaurował starożytne rzeźby. Opracował jej dolną część w taki sposób, by wyglądała na samodzielne popiersie. Od niego odkupił ją brytyjski handlarz, by sprzedać słynnemu kolekcjonerowi Lyde’owi Brownowi. Kiedy ten znalazł się w dramatycznej sytuacji finansowej, jego zbiory – nie rozliczając się z nim zresztą do końca – kupiła caryca Katarzyna. Na początku XIX wieku, już po śmierci ofiarodawczyni, głowa Niobe dociera do Nieborowa.
Nieborowski pałac można zwiedzać od marca do listopada.
Muzeum w Nieborowie i Arkadii jest oddziałem Muzeum Narodowego w Warszawie.
Hanna Dzielińska
(Hanka Warszawianka)
Dziennikarka i publicystka, varsavianistka, autorka filmów dokumentalnych m.in. „Grupa” o batalionie Krybar i reportaży historycznych (m.in. o Marcu ’68), serii reportaży nt. Mokotowa, warszawskiego getta, autorka artykułów nt. dziedzictwa historycznego i artystycznego Warszawy, serii spacerowników o żydowskiej Warszawie.
Członkini Zespołu ds. Historycznych Pracowni Artystycznych przy Prezydencie Miasta Warszawy.
Laureatka III nagrody w konkursie architektoniczno-urbanistycznym „Gdzie jest Muzeum Niepodległości” oraz II nagrody w konkursie na upamiętnienie Wielkiej Synagogi.
Autorka „Historycznego Kalendarza Mokotowskiego”, „Paszportu Ursynowskiego”, Warszawskiego Kalendarza Ilustrowanego, Notesu Podróżnika oraz serii spacerowników po Mokotowie i Ursynowie.
Prowadzi spacery, gry miejskie oraz imprezy integracyjne oparte na historii i architekturze Warszawy. Italianistka i historyczka sztuki.
Od końca 2022 należy do Towarzystwa Miłośników Historii.
Podcast Radia Kolor
3:31 min.
(kliknij logo)
Zobacz też inne odcinki cyklu:
- Lista odcinków: [LINK]
