Druga rocznica inwazji na Ukrainę jest okazją do nieco innego spojrzenia na wojnę. Skorzystał z tego Roman Soroczyński.
Dwa lata temu, 24 lutego 2022 roku, rozpoczęła się pełnowymiarowa inwazja Rosji na Ukrainę. Zostaliśmy wówczas zalani niespotykanym do tej pory ogromem obrazów przedstawiających widoki cudzego cierpienia. Co jednak w rzeczywistości widzimy? Co nam umyka? Czy nasze patrzenie ocala, czy jest raczej formą pornografii – perwersyjnego zaglądania w miejsce, w które nie powinniśmy spoglądać? Kim jesteśmy: świadkami zbrodni? Widzami medialnego spektaklu? Przypadkowymi gapiami?
Problematyką patrzenia na obrazy wojny w Ukrainie zajął się Tomasz Szerszeń – autor antropologicznego eseju zatytułowanego Być gościem w katastrofie. Książka jest próbą opowiedzenia o tej wojnie poprzez jej wizualność, poprzez sztukę. Co to bowiem znaczy dziś: patrzeć, zaczynać, uchodzić, cierpieć, przeżywać, nienawidzić, dokumentować, przekraczać, dekolonizować, pisać? W tym kontekście autor przypomina spostrzeżenie Francisco Goi „Wojna wchodzi przez oczy”, które znalazło wyraz w jego słynnych Okropnościach wojny. Dziś możemy dopowiedzieć: obrazy niosą cierpienie, ale też na to cierpienie znieczulają.
Tomasz Szerszeń jest eseistą, antropologiem kultury, artystą wizualnym. Autor książek Podróżnicy bez mapy i paszportu, Architektura przetrwania i Wszystkie wojny świata. Ostatnia z wymienionych otrzymała Nagrodę Literacką Znaczenia, Nagrodę Główną Academia 2022 i była nominowana do Nagrody Literackiej Gdynia. Jest również, wspólnie z Łukaszem Rondudą, redaktorem antologii Oświecenie, czyli tu i teraz. W Instytucie Sztuki PAN kieruje Pracownią Antropologii Kultury i Sztuk Audiowizualnych, jest redaktorem kwartalnika „Konteksty”, współtworzył też pismo „Widok. Teorie i praktyki kultury wizualnej”. Był współkuratorem wystaw w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie i Galerii Studio, współautorem projektów teatralnych pokazywanych w Teatrze Polskim w Bydgoszczy, Biennale Warszawa, w Chile i w Japonii. Jego projekty fotograficzne prezentowano na kilkudziesięciu wystawach indywidualnych i zbiorowych w Polsce i za granicą. Na napisanie omawianej książki otrzymał stypendium z Funduszu Popierania Twórczości ZAiKS.
Być gościem w katastrofie często nawiązuje do różnych dzieł sztuki, jak choćby do obrazu Mieczysława Wejmana „W schronie”, który powstał w 1944 roku. Autor próbuje porównać odczucia osób, które kryły się w schronach i bunkrach w różnych okresach. Przypomina jednak, że – o ile zachowane są relacje z warszawskiego getta i dużo wiadomo o podziemnym życiu w Charkowie na początku wojny – to…
opowieść o ukrywaniu się w schronach na terenach okupowanych, na przykład w Mariupolu, pozostaje nadal niezapisaną opowieścią…
Tomasz Szerszeń daje również przykłady sztuki współczesnej mówiącej o wojnie. Mnie osobiście zaszokowała akwarela Kateryny Łysowenko „Uchodźca próbujący odnaleźć w sobie człowieka” z 2023 roku. Autor stwierdza, że nie ma jednego obrazu wojny. Każdy z nich rozpada się na wiele elementów – w zależności od punktu widzenia, od perspektywy. Książka jest próbą odnalezienia się w tej wojennej historii, o mediowaniu między obiektywnym, badawczym dystansem a afektywnym zaangażowaniem.
Przyznam, że nie znam dobrze historii Ukrainy. Być gościem w katastrofie jest dobrą okazją, by – czytając opowieść o charkowskim Domu „Słowo” – dowiedzieć się o tym mieście oraz o losach ukraińskiej kultury ostatnich stu lat. Przede wszystkim jednak jest to książka, która namawia nas do tego, aby nie patrzeć na trwającą obecnie wojnę w Ukrainie przez pryzmat mediów społecznościowych lub relacji telewizyjnych czy internetowych. Bowiem obrazy angażują nas emocjonalnie, ale ich nadmiar powoduje szybkie wypalenie. I co wtedy?
- Tomasz Szerszeń, Być gościem w katastrofie
- Recenzja naukowa: Roch Sulima
- Opieka redakcyjna: Tomasz Zając
- Redakcja: Malwina Kozłowska
- Korekta: Joanna Mika, Sandra Popławska
- Projekt okładki: Marian Misiak (Threedostype, rh.plus)
- Fotografia na okładce: Roger Fenton, Valley of the Shadow of Death, 1855 © Library of Congress
- Redakcja techniczna, skład i projekt typograficzny: Robert Oleś
- Wydawca: Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2024
- Książka powstała we współpracy z Domem Spotkań z Historią, wydawcą magazynu „Dwutygodnik”
- ISBN 978-83-8191-839-8
