Gwiazdy w Powstaniu

Wielcy artyści nie unikali trudów Powstania Warszawskiego. Książkę, opisującą ich losy, prezentuje Roman Soroczyński.

Na końcowej okładce książki Artyści ’44 autorstwa Agnieszki Cubały znajduje się podtytuł: Gwiazdy w Powstaniu Warszawskim. Słowo „gwiazdy” jest niezwykle adekwatne do statusu tych osób. Niektóre z nich były uznawane za wielkie gwiazdy już przed wojną, inne stały u progu powojennej kariery. Ich królestwem były kino, teatr i estrada. Znamy ich twarze i role. Widzieliśmy przedstawienia i filmy, słuchaliśmy śpiewu. Podziwialiśmy i oklaskiwaliśmy.

Tymczasem większości z nich przyszło, podczas Powstania Warszawskiego, walczyć z bronią w ręku. Inni służyli, dając koncerty i organizując przedstawienia. Wielu po prostu próbowało przeżyć i ochronić bliskich. Tracili przyjaciół, rodziny, dzieci. Widzieli zniszczenie ukochanych miejsc. Ich losy są tak różne, jak i ich artystyczne talenty.

Słynny Mieczysław Fogg w otwartej trumnie zobaczył martwą dziewczynę w wieku 16–17 lat o ślicznej twarzy. Była ubrana w granatowy fartuch, ramię opinała biało-czerwona opaska. Młoda bohaterka powstania sprawiała wrażenie istoty pogrążonej w głębokim śnie. Nie mógł powstrzymać łez.

Piosenkarce, tancerce i aktorce, Hance Brzezińskiej, towarzyszył nieustanny lęk. Bała się o trzynastoletniego syna. Żeby tylko na wieść o tym, że matka walczy, nie próbował do niej dołączyć. I żeby nie zginął tak, jak ci ośmiolatkowie, co to z butelkami na czołgi chodzili.

Pianista i kompozytor, Jan Ekier, na chwilę tylko stracił rezon, gdy koło jego ucha świsnęła kula, najpewniej rykoszet. Sala wypełniona po brzegi żołnierzami chciała dalej słuchać „Etiudy rewolucyjnej” Fryderyka Chopina. Wokół trwał nieustanny ostrzał. Chopin dziwnie inaczej brzmi przy akompaniamencie wybuchów i drżeń szyb.

Mira Zimińska-Sygietyńska była świadkiem śmierci znanego reżysera Mieczysława Krawicza (m.in. „Szpieg w masce”, „Każdemu wolno kochać”, „Śluby ułańskie”).
Do ostatniego tchnienia…

… mówił o swoich planach filmowych. W piwnicy kopciły się świece czy karbidówki. Migotały i rzucały długie cienie na zawilgotniałe ceglane ściany. Krawicz wpatrywał się w to migotanie i cicho powiedział: „Mira, patrz, jakie ładne światło, muszę to zapamiętać, muszę….

Jak się okazało, podobne wizje miał ówczesny żołnierz Pułku „Baszta”, Jerzy Stefan Stawiński”, noszący pseudonimy „Lucjan” i „Łącki”. Wykorzystał je później jako autor scenariuszy do filmów (m.in. „Kanał”, „Eroica” czy „Urodziny młodego warszawiaka”).

W książce, oprócz wspomnianych osób, poznamy powstańcze losy między innymi: Adama Brodzisza, Małgorzaty Damięckiej, Aliny Janowskiej, Stefana Kisielewskiego, Marii Kownackiej, Ireny Kwiatkowskiej, Andrzeja Łapickiego, Zdzisława Maklakiewicza, Jeremiego Przybory, Ludwika Solskiego Danuty Szaflarskiej, Władysława Szpilmana czy Krystyny Zachwatowicz-Wajdy.

Okładka książki Artyści 44, Agnieszka Cubała, Wielka Litera

Artysci 44 – Agnieszka Cubała

fot. Karolina Żelazińska

Już kilka razy pisałem o tym, jak dobrą i efektywną pracę wykonuje Agnieszka Cubała, którą należy uznać za specjalistkę od historii życia codziennego podczas Powstania Warszawskiego. W 2022 roku – oprócz książki omawianej w niniejszym artykule – wydała publikację Wielkopolanie ‘44. Jak mieszkańcy Wielkopolski walczyli w powstaniu warszawskim (zob. https://www.warszawa.pl/wielkopolanie-w-powstaniu/).

Jest autorką wielu książek, wśród których warto zwrócić uwagę na: Ku wolności… Międzynarodowe, polityczne i psychologiczno-socjologiczne aspekty Powstania Warszawskiego; Sten pod pachą, bimber w szklance, dziewczyna i… Warszawa. Życie codzienne powstańczej Warszawy; Skazani na zagładę? 15 sierpnia 1944. Sen o wolności a dramatyczne realia; Igrzyska życia i śmierci. Sportowcy w Powstaniu Warszawskim i Miłość ’44. Wydała również książki, które miałem szczęście opisywać w poprzednich latach: Kobiety’44. Prawdziwe historie kobiet w powstańczej Warszawie i Warszawskie dzieci ’44. Prawdziwe historie dzieci w powstańczej Warszawie.

Opracowała hasła autorskie do Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powstania Warszawskiego.

Konsultowała dwa rozdziały polskiej edycji książki Normana Daviesa Powstanie ’44.

Współpracowała z Muzeum Powstania Warszawskiego przy realizacji prac nad ekspozycją stałą placówki.

Dwukrotna laureatka prestiżowej nagrody Klio (nazywanej Noblem dla historyków).

Posiada odznakę „Zasłużony dla Warszawy”.

Agnieszka Cubała ma bardzo dobrze opanowany warsztat metodologiczny. Książka Artyści’44 jest podzielona na cztery części: Artyści w walce, Powstańcza scena, Artyści cywile i U progu kariery. Jak każda publikacja autorki, zawiera ona indeksy. I tu zastanawiałem się, czy przypadkiem nie pominęła kogoś z artystów wspomnianych w równolegle wydanej książce. Ale nie: są wszyscy!

Zdecydowanie polecam tę książkę osobom, które interesują się życiem prawdziwych gwiazd!